Араб халифаты және Исламның таралуы
; араб-мұсылман мәдениеті үстем болған дәуірде түріктер бастапқыда Батыс Түрік қағандығы, Түргеш, Қарлұқ қағандықтары, ал кейіннен Карахан мемлекетіне біріккен болатын. Түргештердің дәуірлеуі кезінде-ақ арабтар мен түріктер арасында белгілі жәрежеде қарым-қатынастар орын алғанына қарамастан (В.В. Бартольдтың айтуы бойынша бұл дәуірде арабтар түріктердің “мәдени” (отырықшы) аудандарға шапқыншылықтарын тойтарып қана отырды,олар түрік қағандарының ордаларына дейін, яғни далаға ішкерлеп кірген жоқ), араб-түрік мәдени байланыстары, негізінен алғанда қарлұқтар дәуірінде басталып, ал қарахандар дәуірінде өзінің ең шарықтау шегіне жетті.
Орталық Азияға арабтардың келу жолдары мәселесіне келетін болсақ, арабтар түркілер жеріне тікелей жаулап алу жорықтарын жасамағандығын көрсетуіміз керек. Өйткені халифат билеушілері, көрген саясаткерлер бола отырып, ежелден-ақ жауынгер халық ретінде аты шыққан түркілерді күшпен өзіне бағындыра алмайтынына көзі жетті. ҮІІ-ҮІІІ ғғ. Араб халифаты мен Түркі қағанаты бәсекелес күштер ретінде бейбіт қатар өмір сүрді. Орталық Азия жерінде жүргізген арабтардың жалғыз шайқасы – Талас түбіндегі шайқас түркілерге қарсы емес, керісінше, түркілермен бірлесе отырып Қытайға қарсы бағытталды.
746 ж. Жетісу жеріне Алтай мен Тарбағатайдан қарлұқтар келіп қоныстанған еді. Ішкі күрес-тартыстан, сондай-ақ арабтармен болған ұзақ айқастан Түргеш қағандары бұрынғы құдірет-қуатынан айрылып қалған болатын, сондықтан да олар қарлұқтарға лайықты қарсылық көрсете алмады. Осы аймақта белсенді саясат жүргізіп жатқан Қытай империясы бұл жағдайды өз пайдасына асыруға тырысты. Оның Шығыс Түркістандағы уәлиі Као Шиен-Чи 748 ж. өз әскерін Суяб қаласына аттандырады да, оны басып алып, ойрандайды. Шаштың иесі өлтіріліп, оның баласы арабтардан көмек сұрайды. 751 ж. Талас жанындағы Атлах қаласы түбінде аббасилердің әскербасы Зияд ибн Салих пен қытай қолбасшысы Као Шиен-Чи арасында зор арпалыс болады. Бұл қақтығыстың нәтижесінде қытай әскері жеңіліске ұшырайды. Тарихшы Ибн әл-Асирдің мәліметтері бойынша: “Талас маңындағы шайқаста қытайлықтар оңбай жеңіліс тапты: 50 мың адам (100 мыңнан) қаза тауып, 20 мың тұтқыдалған.
Талас маңындағы шайқастың Орталық Азия халықтарының тағдыр-талайында үлкен тарихи мәні болды. Ол “Тандық Қытайдың Орта Азия істеріне қолсұғушылығына шек қойды” және түркі халықтарының мәдени бағдары жайлы мәселесін мұсылман өркениетінің пайдасына шешіп берді. Соңғы жылдары Талас маңындағы шайқас жаңаша тұрғыдан (өркениеттілік тұрғысынан) қарастырыла бастады. Бұл шайқаспен байланысты барлық нақты оқиғалардың астарында түркілер жерінде өткен исламның қиыршығыстық (қытай) өркениетпен орасан зор қақтығысуының терең мәдени-тарихи заңдылығын көре білу керек. Осы кезде Монғолия мен Алтайдан Жетісу жеріне келіп, бұл аймақта өз үстемдігін орнатуға тырысып жатқан қарлұқтардың Талас шайқасында арабтар жағына шығуы, олардың аймақтағы саяси ақуалды зерттеп біліп, түріктер үшін басты қауіп Қытайдан төніп тұрғанын дұрыс түсінгенінен болса керек. Қытай өркениетімен салыстырғанда ислам өрениті универсализмнің шын мәніндегі үлгісі болды, онда әрбір ұлт, әрбір кіші-гірім мәдениет өзінің дербестігін сақтады. Құран халықтарды рухани бірлікке шақырды. Ислам алғаш рет түркі тілді халықтардың ішінде қарлұқтардың қабылдағаны және жаңа өркениетке басқаларынан бұрын таратылғаны белгілі. В.В. Бартольд “қарлұқтар ислам дінін халиф Махдидің (775 – 785 жж.) тұсында-ақ қабылдай бастады” – дейді [48]. Сондай-ақ зерттеуші М. Бұлұтай да: “775 – 875 жж. Аралығында Қарлұқ қағандығы хақ дін Исламды қабылдап, ел арасында мұсылманшылық сенім кең тарай бастады. Қалаларда мешіттер салынып, медреселер ашылды” – деп көрсетеді [49].
Қарлұқ мемлекеті 766 – 940 жж. өмір сүріп, Х ғасырдың бірінші ширегінен бастап йағма жәнешығыл тайпаларының жиілеп кеткен одақтық шабуылдарынан күш-қуаты әлсірейді. 940 ж. Баласағұн қаласы одақтық күштердің қолына түсіп, Қарлұқ қағандығы құлады.
Қарлұқ мемлекетін құлатып, оның территориясында жаңа мемлекет орнатқан әулеттің, яғни Қарахан әулетінің атасы Сатұқ Боғрахан (915 – 955 жж.) болды және осы әулет алғаш болып ислам дінін мемлекеттік дінге айналдырады.
Араб-мұсылман мәдениетінің негізгі өзегі болған ислам дінінің пайда болуы терең рухани-әлеуметтік алғы шарттарымен және ерте ортағасырлар дәуіріндегі Аравия тайпаларының және бүкіл адамзаттың қоғамдық дамуының барысымен дайындалды. Ислам, бәрімізге белгілі, мұсылмандық Шығыстың, Африканың айтарлықтай бөлігі мен Еуропаның бірқатар халықтарының мәдениеті мен тарихында аса зор мәдени – жасампаздық рөл атқарған және әлі де атқарып отырған аса ірі әлемдік дін. Исламға, басқа да әлемдік діндер сияқты прозелитизм, яғни өз ықпалын басқа дінді ұстанушылар арасында таратуға ұмтылу тән. Исламның тарихынан белгілі, араб халифаты Мұхаммед пайғамбардан және одан кейінгі тақуа халифтер - Әбу Бәкір, Омар, Осман, Әлиден бастап өз шекарасын миссионерлік қызмет арқылы, сонда-ақ жаулаушылық соғыстар арқылы да кеңейтуге тырысып отырған. Осының нәтижесінде мұсылман әлемінің шекарасы ІХ ғ. басына қарай айтарлықтай ұлғайып, өзіне Солтүстік Африкадан Орталық Азияның межелеріне дейінгі ұлан-ғайыр территорияны қосып алды. Араб халифаты территориясының геосаяси кеңейтілуі жаңа жерлер мен халықтарды жаулап алу жолымен жүрген болса (бұл ерте дүние мен орта ғасырлар және, сондай-ақ жаңа заманның барлық мемлекеттеріне тән жағдай), ал жауланып алынған халықтардың іс жүзінде ислам дініне өтуі күштеу жолымен жүрді деп айта аламыз. Көбіне арабтар өздеріне қаратқан жерлердің жергілікті халқы, бұл жерлерде ислам мемлекеттік дін болғанына қарамастан, өздерінің дәстүрлі діндерінде қала&n
| |  скачать работу |
Араб халифаты және Исламның таралуы |
