Арал теңізінің зерттелуі
Другие рефераты
Мазмұны
Кіріспе
І Тарау
1. Арал теңізінің зерттелуі
1.1 Арал теңізінің зерттелу тарихы
1.2 Арал маңы табиғи ресурстарын және оны тиімді пайдалану жолдары
ІІ Тарау
2. Арал теңізінің экологиялық мәселелері
2.1 Арал теңізінің экологиялық мәселесі
2.2 Арал теңіз мәселесі жөніндегі іс-шаралар
Қорытынды
Қосымша
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
АРАЛ ТЕҢІЗІ — Өзбекстан мен Қазақстан (Қызылорда және Ақтөбе обл.) жерінде, Тұран ойпатының шөлді белдемінде, Үстірттің шығыс шетінде орналасқан тұйық көл. Алабындағы қарқынды антропогендік әрекеттерге дейін (1960 — 70 ж.) дүн. жүз. теңіз деңгейінен 53,0 м биіктікте жатқан (кестені қ.). Осы деңгейдегі айдынының ауд. 66,1 мың км2 (аралдарымен қоса), суының көл. 1064 км3, орташа тереңд. 16,1 м (ең терең жері 67 м), ұз. 428 км, ені 235 км, су жинау алабының ауд. 69000 км2 болған. Алабындағы шарлашылық мақсаттарға үздік өңдеу алу барысында 1998 ж. теңіз деңгейі 18 м-ге төмендеді (1997). Нәтижесінде теңіз 2 суқоймаға — Үлкен Арал және Кіші Аралға бөлініп қалды (қ. Арал апаты). А. т. көне замандардан белгілі. Ежел гректер мен римдіктер теңізді Каспийдің «сақ шығанағы» есептесе, А. Македонский кезінде , Окс теңізі (Окс — Сырдарияның грекше аТЫ) деп атаған. Кейін Птолемей оның геогр. орнын анықтаған. А. т-нің Хорезм т., Жент ті Кердері т. сияқты аттарында бар. Араб саяхатшылары Әбу Әли Ахмед ибн Русте (10 ғ.), Әбу Исхак әл-Истахри (10 ғ.), ӘбуАбдал-лаһ Мүхаммед әл-Идриси (12 ғ.), Әбу-л-Фида (14 г.), сондай-ақ Әбілғазы жазбаларында А. т. туралы деректер кездеседі. Теңіз табиғатын жан-жақты зерттеу Ресей империясының шығысты отарлау саясатын жүргізу кезінде іске асырыла бастады. 1848 — 49 ж. әскери теңізші әрі зерттеуші А.И. Бутаковтың экспедициясы А. т-нің су айдынын алғаш рет толық зерттеді, нәтижесінде 1850 ж. Аралдың алғашқы толық картасы жасалды. Теңіздің морфометриялық сипаттамаларын тұңғыш рет (1874, 1889) И.А. Стрельбицкий анықтады. 1874 ж. геодезист А.А. Тилло теңіз деңгейін өлшеп, солт.-батыс жағасына қада орнатты. Теңіз суының хим. құрамы туралы зерттеулердің нәтижесі 1870 — 73 ж. жарық көрді. 1900 — 03 ж. теңіздегі және оның маңайындағы кешенді геогр. және гидрол. зерттеулер Л.С. Бергтің басшылығымен жүргізілді. Одан кейінгі жылдары теңізді зерттеумен көптеген ғыл.-зерт. Және жобалау ин-ттары шұғылданды.
Қазақстанның, сонымен бірге бірқатар шетелдік ғыл.-зерт. мекемелері А. т-н зерттеу мәселесімен айналысты. Бірнеше халықаралық қоғамдар, ұйымдар құрылған. Арал ойысы жоғарғы плиоценде жер -қыртысының төменге майысуы нәтижесінде қалыптасқан. Табанының бедері жота-жоталы жазық болып келеді. Деңгейі күрт төмендегенге дейінгі теренд. 20 — 25 м, А. т-нде жалпы ауд. шамамен 2235 км2 (айдынның 3,5%) болатын 1100 аралдар тобы болған, кейін олардың бірқатары түбектерге айналып, құрлыққа қосылған. Кезіндегі ең ірі аралдары: Көкарал, Барсакелмес, Возрождение (бұл аралда КСРО-ның бактериол. қаруын сынау алаңы болған). Солт-нде биік және жайпақ жағалаулар кезектесіп отырады. Олар терең шығанақтармен тілімделген; шығыс жағасы жазық және құмды, шағын шығанақгар мен жаға маңы аралдары көптеп кездеседі, оңт. жағасы Әмударияның атырауынан тұрады; батыс жағасының тілімденуі шамалы, бұл тұстағы биікт. 250 м- ге жететін Үстірттің жарлауыт қабақтарынан тұрады. А. т-не Орталық Азияның 2 аса ірі өзені (Әмудария мен Сырдария) құяды. Климаты континенттік, құрғақ ауаның орташа темп-расы жазда 24 — 26°С, қыста -7,0 — 13,5°С. Жылдық жауын-шашынның орташа мөлш. шамамен 100 — 150 мм. Табиғи жағдайдағы теңіздің су тендестігінің құра-мы: кел бетіне жауатын жауын-шашынның мөлш. 5,9 км3, өзен ағындысы 54,8 км3, көл бетінен буланған ылғал 60,7 км3. 1970 ж. бастап көлге құятын өзен ағындысы жоққа тән болғандықтан, булануға кеткен шығынды толтыруға4 шамасы жетпейді, сондықтан теңіз суы жылдан жылға тартылып келеді (1-картаны қараңыз). Су деңгейінің маусымдық тербелісінің орташа мәні 25 см, көп жылдық (ғасырлық) ауытқуы 3 м-ге дейін жеткен. Соңғы кезде маусымдық құбылмалылық, болмаса су деңгейінің көпжылдық ауытқу көрсеткіші тек төменге бағытталған (картаны қ.). Судың беткі қабатының темп-расы жазда 26 — 30°С, қыста 0°С-тан төмен. Қыс бойы теңіз айдынын толығымен мұз басады. Суының тұзд. табиғи жағдайда 9 — 14%о болатын, соңғы он жыл ішінде (1988 — 98) 25 — 30%с-ге дейін өсті. Суы өте мөлдір, 25 м-ге дейінгі тереңдікті көруге болатын еді. Теңіздегі ағыстар сағат тілінің бағытьмен айналым жасайды. А. т-нде балықтан арал шоқы-ры, сазан, қаяз, торта, т.б. бар. Соңғы кезде камбала жерсіндірілген. Кеме байланысы шамамен 7 айға созылатын, казіргі кезде тек иірімдерде ғана қатынайды. Маңызды айлақтары мен негізгі экон. қ-лары бұрын Арал (Кіші Аралда) және құрлықта қалған Мойнақ (Үлкен Аралда) қ-лары болған. А. т-нің жағалауында халық аз тұрады, жергілікті халық балық аулау, мал ш-мен және көкөніс-бақша өсірумен айналысады. Арал балық аулау ауданына А. т-не құятын өзендердің атырау аумағы кіреді. Балық өндеу (тұздау) зауыттары бұрын Әмударияның атырауында, Аван кентінде (Көкаралда), Бөген ауылында (шығыс жағалау), бұрынғы Ұялы және Ұзын-қайыр аралдарында орналасқан болатын. Алғаш Әмударияның атырау тұсы к. т. аталып (аралдардың өте көп болуы себепті, картаны қараңыз), кейін теңіз түгелімен Арал аталған.
І Тарау
1. Арал теңізінің зерттелуі
1.1 Арал теңізінің зерттелу тарихы
Қазақстанның Оңтүстік аймағында жатқан Арал теңізі көлемі жағынан екінші орынды иеленеді. Арал теңізі Тұран ойпатының тектоникалық қазан шұңқырында жатыр. Ол дүниежүзілік мұхит деңгейінен 53 м биіктікте орналасқан. 1950 жылы жалпы ауданы 64,5 мың шаршы километр, ұзындығы 428 километр, жағалаулары көбінесе ойпатты, жазық, құмды болып келеді.
Арал теңізі туралы Аль-Бируни, Ибн-Хордадбек Ибн –Русте т.б. ойшылдар өз еңбектерінде жазған.
ХҮІІІ-ғасырда Арал теңізіне патщшалық Ресей көңіл аудара бастады. Ароал теңізі мен оған құятын Әмудария мен смырдария өңірлерінің төменгі ағыстары туралы 1848-1849 жылы орыс ғылымы Бутоков А.И. Экспедициясы толы физикалық- географиялық зерттеу жұмыстарын жүргізді. Н.А. Северцев (1857-1858 ж) Арал теңізінің Сырдарияның төменгі ағысын және Қаратау жоталарын зерттеді. Ол бұл өлкенің картасын жасады және оның жер бедерін, табиғаитын климатын, өсімдіктерін суреттеп жазды.
Ол зерттеуде табиғат компоненттерінің сабақтары туралы идеялар көтеріп, геологиядағы экологиялық бағытқа жол ашты. Арал теңізі алқабындағы судың 85 процентін ауыл шаруашылығы пайдаланады.
Арал теңізі бетінің ауданы 1960 жылы 66,1 мың км-ден 1993 жылы 33,3 мың шаршы километрге азайған. Арал теңізі суының көлемі 1993 жылы 278 текше метрге азайған. Арал теңізі көлемі жағынан түркі тілдес елдер ішінде екінші, ал дүние жүзінде төртінші орында.
Арал теңізі көне заманнан бері әлемнің көптеген саяхатшылары ғалымдарының назарын өзіне аударып келеді. Арал туралы алғашқы деректер ежелгі грек ғалымдарының еңбектерінде ұшырасады. Грек ғалымы Птолемей теңізінің географиялық орнын дұрыс анықтап жазған. Арал теңізінің суын, табиғатын жан—жақты зерттеуде орыс ғалымдарының сіңірген еңбегі зор. Академик Л.С.Бергтің1908 жылы «Арал теңізі деген үлкен еңбегі жарық көрді. Арал теңізінің түбі тегіс, тұнба шөгінділі».
Арал теңізінің аймағының климаты қатаң контингентті, құрғақ жылдық жауын-шашынның орташа мөлшері 100 мм. Жылдың булану мөлшері түскен жауын-шашыннан бірнеше есе көп.
Теңіз бетіндегі ауаның жаз айындағы орташа температурасы: +24 0С+2+ 0С, қыста -7 0С,-13 0С-қа дейін төмендейді. Қыста теңіз бетіне мұз қатады. Суының тұздылығы 14 пайзы. Соңғы жылдары теңіз суының қатты тартылып тайыздануына байланысты тұздылығы қалыпты мөлшерден артқан. Яғни бүгінде қос өзен атырабында біршама әлеуметтік және эклономикалық проблемалардың туындағаны, ал оның басты себебі регионның табиғатында қалыптасқан экологиялық тепе-теңдіктің бұзылуы екені ашық айтылып жүр.
1915 жылы қос өзен атырабына сапар шеккен Явардия капитаны Бекович-Черкасский сондай-ақ саяхатшы- климатолог А.И. Воейков Оңтүстіктегі құрғақшылықтың басты себепшісі Арал теңізі деп есептеп, осы бір орасан үлкен су қоймасын біржола құртуды ұсынгады. Ал география ғылымының докторы С.БЮ. теллер «Арал теңізінің проблемалары» атты мақаласында «бекерден- бекер теңізге құйып жатқан суды пайдалан отырып, 4 млн гектар жерді суаруға, 4 млрд сомның өнімін алуға болады» деп жазады. Арал теңізінің «табиғат қателігі ретінде есептеп, оның болашағына сенімсіздікпен қарайтын көзқарастар көпшілік арасында қалыптасқан қоғамдық пікір туғызады. Жекеленген ғалымдардың тиіп-қашты пікірі болмаса, соңғы он-онбес жыл ішінде Аралдың пайдасына бірде-бір жанашыр, жылы сөз естіген жоқ. Теңз жайын толғаған көркем шығарма немесе нақты ғылыми зерттеулер тиісті орындардың назарынан тысқары қалды. География ғалымдарының докторы А.И. Симонов пен география ғылымдарының кандидаты И. П. Гоптареваның есебі бойынша Арал теңізінің жойылуы нәтижеде реогондағы 5 млн гектар жер біржола жарамсыздыққа ұшырайды екен.
Арал теңізінің Қазақстан территриядағы жұмыс жүйесін теңізді өкшелей қуу принципі бойынша жүргізуге регионның табиғат жағдайы да сұранып тұр. Бұл тұста Арал теңізінің деңгейі бір көтеріліп, бір төмендеп отырғанын тарихи фактілерде де, көнекөз қариялардың әігімелері де растайды.
Арал өңіріндегі ерте темір дәуірінің сақтанған археологиялық ескерткіштердің жинақталуы. Арал өңіріне Әмудария мен сырдарияның Арал теңізіне құятын төменгі ағысының аралығы жатады. 1937 жылы бастап Хорезм археолог- этнограф экспедициясы Сжетский, С.П. Толстов, М.А. Итина, О.Л. Вишневская т.б. зерттулер жүргізілді. Арал өңірінде сақ тайпалаларының 4 түрлі өмір сүргені белгілі болды. 1) жаңадария бойында- пасиактар; 2) қуаңдарияда бойында- Тохарлар; 3) сырдария мен қуаңдария аралығы
| |  скачать работу |
Другие рефераты
|
