Депозиттік теория негіздері
.
Жанданған бәсекелестік жағдайында Халық Банкі ілгерілеу үшін халықаралық стандарттар мен технологияларға сәйкес автоматтандырылған ақпараттық басқару және мәліметтерді өңдеу жүйесін қолдау керек, базалық технологияларды жетілдіру жолдарын іздеуі қажет, сондай-ақ жаңа банктік құралдар енгізуі керек. Банктік операцияларды модельдеу, талдау және бағалаудың маңызды кезеңдерінің бірі болып табылады.
Депозиттік операцияларды Халық банкі қызметінің маңызды түрі ретінде қарастыра отырып, оны жүзеге асырудағы негізгі мақсат неғұрлым аз бағамен неғұрлым көп депозит тарту екендігін алға қою керек. Осы мақсатты сәтті орындау келесі міндеттерді орындауға мүмкіндік береді:
- депозиттік операцияларды жүзеге асыру кезінде банктік пайда алу;
- талап етілетін банктік өтімділік деңгейін ұстау;
- депозит түрлері мен депозиттік операциялар субьектілерінің диверсификациясын қамтамасыз ету;
- депозиттік операциялар мен ссудалық операциялардың арасында сәйкестілік сақтау;
- депозиттік шоттардағы бос қаражаттарды минимизациялау;
- тиімді пайыздық саясат жүргізу;
- тартылған ресурстар бойынша пайыздық шығындарды азайту жолдарын іздестіру;
- банктік қызмет көрсетулерді дамыту және клиенттерге қызмет көрсету мәдениеті мен сапасын жоғарылату.
Депозиттік базаны көбейту Халық банкінің қызметінің дамуына алғышарт болады. Осылайша, жалпы банктік саланы жетілдіру үшін депозиттік ресурстарды көбейту жолдарын қарастыру қажет. Олардың бірі ретінде капиталды легализациялау процесін атап өтуге болады. Ақша қаражаттарын легализациялау механизмі капиталды сыртқа шығару немесе қаражаттарды көлеңкелі экономикадан нақты экономикаға құю болып табылады. Капиталды шығару оның криминалдық негізін жасыруға мүмкіндік береді. Мысалы, европалық банктере депозит ашу үшін капиталдың заңды түрде шыққанын куәландыратын құжаттың бар болуы жеткілікті. Ол белгілі бір ақша сомасы қазақстандық банктегі шоттан алынғаны туралы сертификат болуы мүмкін. Ал, банктер шот ашу кезінде ақшаның пайда болу негізін куәландыратын құжатты талап етпейді .
Жалпы алғанда, капиталды сыртқа шығару процесін нарықтық агенттердің шаруашылық жүйедегі аномалияға табиғи реакциясы ретінде қарауға болады. Себебі, ол жалпы приватизациялау және мемлекеттік меншікті жұлмалау негізінде пайда болды. Сондай-ақ, инфляцияның жоғарылауы, отандық валютаға сенімнің болмауы да оған қосымша себеп болды. Қазақстан экономикасынан соншалықты көп ақшаның шығарылуы экономикаға бірқатар зиянын келтірген соң капиталды легализациялау процесі қажет болды. Осылайша, көлеңкелі қызметті төмендету үшін Қазақстанда 2001-жылдың маусымында 20 күнге есептелген легализация жүргізілді. Сөйтіп, 2001-жылдың 28-маусымына құзыретті қазақстандық банктердің арнайы шоттарына 71 млн. доллардан аса қаражат түсті. Легализацияланған ақшалардың 82%-нан астамы қолма-қол доллармен түссе, 11,4%-ы шетелден аударылды, ал 6,5%-ы қолма-қол теңгемен берілді. Ұлттық Банк легализациядан түскен қаражаттарды ақша-несиелік саясатқа зиян келтірмейді деп есептейді. Өйткені, негізінен бұрын айналымда болған қолма-қол ақша легализацияланғандықтан, олардың банктерге аударылуынан ешнәрсе өзгермейді.
Халық Банк өтімділігін сақтайтын маңызды фактор оның депозиттік базасының сапасы болып табылады. Депозит сапасының критерийі олардың тұрақтылығы болып табылады. Депозиттердің тұрақты бөлігі көп болған сайын банк өтімділігі де жоғары болады. Өйткені, бұл жердегі жинақталған ресурстар банктің ішінде болады. Депозиттердің тұрақты бөлігін көбейту банктің өтімді активтердегі қажеттілігін төмендетеді, өйткені ол банк міндеттемелерінің қайта түзілуін білдіреді. Депозиттік саясаттың ұйымдастырылуы тиімді депозиттік портфельдің қалыптасу принципіне негізделеді. Нарық жағдайында банк дамуының жалпы стратегиясында депозиттік портфельдің орны мен ролі бірталай өседі. Бұл жағдай ұсынылатын қызметтер саны мен сапасының ұлғаюы, депозиттер түрлерінің өсуі және осыған байланысты мемлекеттің әлеуметтік іс әрекеті шекарасының кеңеюімен белгіленеді.
Ақша қаражаттарын тарту кезінде таңдау құқығы клиентте болады да, банк салымшы үшін қатаң бәсекелестік күресін жүргізеді. Банктік бәсекелестіктің дамуымен байланысты ресурстардың шектеулілігі белгілі-бір клиенттерге банктің тәуелді болуына әкеледі. Егер бұл клиенттердің шеңбері тар болса, онда банктің оларға тәуелділігі де жоғары болады. Пассивтік операциялар бойынша банк таңдауы, әдетте, оның қарыз алушыларына қарағанда неғұрлым күшті тәуелді болатын клиентурасымен шектеледі. Сондықтан, банктің ресурстық базасын қалыптастыру мәселесін шешу үшін салымшылардың санын көбейту бойынша жұмысты жандандыру керек. Осыған байланысты банкке жақсы депозиттік саясат қажет. Оның негізіне диверсификацияның қажет деңгейін ұстап отыру, ақша қаражаттарын басқа көздерден тарту мүмкіндігін қамтамасыз ету, активтермен мерзімі, көлемі және пайыздық мөлшерлемесі бойынша балансталуын сақтау жатады.
Несиелік потенциалын кеңейту мақсатында Халық банкі депозиттік саясатты активизациялау қажет. Оны бірнеше тәсілдермен жүзеге асыруға болады, соның ішінде салымшылардың санын көбейту арқылы. Осылайша, клиенттерге демалыс кездері пайызы төленетін мақсатты салымдар пайдалы болар еді. Мұндай мақсатты салымдар жаңа жылда, наурызда қосымша сыйлықты қарастырғаны жөн. Сондай-ақ, тұтыну тауарларын жеңілдікпен сатып алуға болатындай депозит тартымды болады деген ойдамыз.
Банктің өтімділік тәуекелділігін басқару тиімділігін көтеру үшін халықтың мерзімді салымдарын кенеттен алуының банктің қаржылық жағдайына теріс әсерін минимизациялау бойынша шаралар қолданған жөн. Тек қана мерзімінен бұрын шешуден қорғау арқылы банк өзінің ресурстарын толық қолдана алады. Алдыңғы тарауларда жасалған талдаулар мен зерттеулердің нәтижесінде Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктерде жүргізіліп жатқан депозиттік операциялардың даму үстінде екенін айқындауға болады. Яғни, олардың жылдан-жылға өсуі мен депозит түрлерінің көбеюі осы операцияның ілгерілеуде екенін дәлелдейді. Алайда, егер әрбір банктің ішіндегі депозиттік портфельге үңілсек, депозиттік операцияларды жетілдіру қажеттігі де бар екенін көреміз.
Атап айтсақ, депозиттік ресурстардың ірі банктерде көптеп шоғырлануы болып табылады. Мысалы, еліміздегі ең ірі үш банкте – «Халық Банкі», «Казкоммерцбанк» және «ТұранӘлемБанкінде» 2005-жылғы мәліметтер бойынша барлық халық салымдарының 61%-ы жинақталған. Соның ішінде тек «Халық Банкінің» өзінде барлық халық депозиттерінің 23%-на жуық сомасы тартылған. Бұл салымшылардың көптеген банктерге сенімі жоқ екендігін айқындайды. Сондай-ақ, аталған банктердің біреуі банкрот болған жағдайда Жеке тұғалардың салымдарын міндетті ұжымдық сақтандыру Қоры осы банктерде шоғырланған жеке тұлғалардың мұндай үлкен сомадағы депозиттерін бірден қайтара алады ма деген сұрақ туындайды. Сондықтан, депозиттерді сақтандыру жүйесін әрі қарай дамыту керек. Ол үшін:
- банктердің беретін ай сайынғы жарнасын көбейту;
- Сақтандыру Қорының инвестициялық портфелін оптимизациялау;
- Депозиттерді қайтару механизмін жетілдіру;
- Банктердегі қаржылық жағдайды тұрақты қадағалап, банкроттықты алдын ала болжау қажет.
Сонымен бірге, жоғарыда аталған ірі банктерден басқа банктердегі депозиттердің үлесі азырақ болғандақтан, олардың қызметі де ауырлай түседі. Жекелеген банктермен қоса олардың аймақтардағы филиалдары бойынша да депозиттік ресурстардың балансталмауы байқалады. Олардағы капитализацияның төмен деңгейі қызметтеріндегі тәуекелділікті жоғарылатады. Бұл жерден шығатын қорытынды: көптеген банктер үшін өзгермелі макроэкономикалық және саяси шарттарда бизнестің даму стратегиясын таңдау мәселесі актуалды болып отыр.
Осындай шарттарда Халық банкі қазіргі депозиттердің көптүрлілігіне қарамастан, менің ойымша, кейбір шарттарды толықтыру талап етеді. Мысалы, депозиттерді тартудың ең маңызды құралы – пайыздық кестесін оптималдау қажет. Қазіргі нарық жағдайында қаражат қажеттілігі кенеттен туындап қалатын кездер өте жиі болатындықтан, депозитке қаражат салған тұлға оны өзіне ыңғайлы кез-келген уақытта қажет болған кезде алып кетуге болатындай жасау керек. Осыған байланысты, біздің ойымызша, мерзім аралығы клиентке тартымды болатындай пайыздық кесте құру маңызды болып табылады. Біз келесідей пайыздық кесте ұсынамыз:
Кесте 3.15
Депозит түріне ұсынылатын пайыздық кесте үлгісі
(%-бен)
Мерзімі 3-12 ай 12-24 ай 24-36 ай 36-60 ай
Пайыздық мөлшерлеме 9 10 10 11
*деректер көзі: ҚР екінші деңгейлі банктерінің депозиттік бағдарламалары негізінде автормен құрылған.
Бұл жерде клиент 60 ай мерзімге депозит ашса және егер қаражатын 3 айдан кейін алып кеткісі келсе, онда оған салымын бірінші бағанда көрсетілгендей 9%-бен есептейді. Сол сияқты 4-ші, 5-ші … 11-ші айдан кейін де 9%-дық мөлшерлемемен сыйақы төленеді. Тіпті сыйақы мөлшерлемесі толық айларға ғана емес, сондай-ақ күндерге де есептеледі. Мысалы, 3 ай 15 күннен кейін қаражат қажет болып қалса да, депозиттің нақты жатқан күндеріне де пайыз төленеді. Ал, клиент депозиттік келісім-шартты 12 ай мен 24 айдың арасында бұзғысы келсе, онда оған 10% сыйақы мөлшерлемемен пайыз есептеледі. Осылайша, 60 айға депозит ашқан клиент сыйақы мөлшерін жоғалтпай-ақ қаражатын өзіне ыңғайлы мерзімде алып кете алады. Бұл осындай депозитті халықтың кез-келген категориясына тартымды етеді. Депозитке сыйақы мөлшерлемесін келесі формуламен есептеуге болады:
Дс * См * К
= Тс,
360 күн
бұл жерде Дс – депозит сомасы;
См – сыйақы мөлшерлемесі;
К – депозиттің нақты жатқан күндер саны;
Тс – төленетін сыйақы.
Соның ішінде депозиттің қосымша шарттары бойынша оның негізгі сомасынан 50% шамасында кез келген уақытта ішінара алуға болады. Яғни, егер клиент 5 жылға депозит ашып, оның ішінен 20%-ын 1 жылдан кейін алып кететін болса
| |  скачать работу |
Депозиттік теория негіздері |
