Қазақ лексикографиясы. біртілді оқу сөздігін түзудің ғылыми негіздері
тістігінің және күллі жанды-жансыз дүние атауларының синонимі ретінде қолданыла беретін ол есімдігінің келтірілуі тілдегі бұлжымас заңдылықтардан хабар береді. Де- етістігінің қазақ мәтіндеріндегі ең жиі қолданылатын сөз болуы тілді үйрену, оны меңгеру ісіндегі белсенді сөйленім процесінің, антропоөзекті бағдардың қаншалықты мәнді, маңызды екендігін байқатады.
Қазақ мәтіндерінде ең жиі қолданылатын 500 сөз құрамына жасалған талдау барысында төмендегі жағдайлар анықталып отыр. Біріншіден, базалық лексиканы қамтитын оқу сөздігіне алынуы тиісті құрылымдық сөздердің басым көпшілігінің осы ең көп қолданылатын сөздер тізбесіне еніп отырғандығын айту қажет. Бұл аталмыш сөздердің екі жақтан да (қолданымдық және маңыздылық) мәнділігін байқатады. Мысал үшін айтар болсақ, тізбелерде тілүйренім үшін аса маңызды үлкен, қатты, жақсы, қара, ұзақ, соңғы, осындай, ақ, жақын, кең, анық, мол, басқа, сондай, ауыр, көк, жаңа, алыс, бүгінгі, суық, ұзын, қызыл, ыстық, шын, артық, жаман, бөлек, салқын, биік, қоңыр, қарсы, кішкене, алғашқы, соңғы, мәлім, зор, ашық, сары, ар, қазіргі, аппақ, денелі, қараңғы, бай, қысқа, кіші, белгілі, қызық, түрлі, аз, қалың, жас, жалғыз, тең, күшті, орта, толық, айқын, мынадай, кешегі тәрізді сын есімдер, ол, бұл, осы, сол, сонда, мен, сен, біз, бір, барлық, өз, бәрі, мына, қандай, қалай, кім, сіз, бар, әр, не, мынау, бірнеше, қайда, әрбір, міне, біреу, кейбір, анау, бұ, ана, қай, ешкім тәрізді есімдіктер, енді, дәл, қазір, бүгін, ең, әлі, бұрын, қайта, тіпті, аса, әсіресе, талай, сонда, бірге, тез, жаңа, біраз, әуелі, әдейі, сәл, соншалық, алғаш, өзгеше, ақырын, кейін, түгел, ертең, қарсы, осылай, шапшаң, кейде, атаулы, солай, үнемі, төмен, былай, өте, алыс, онда, тек, жоғары, кеше, ерте, мұнда, әбден, алдымен, мүлде тәрізді үстеулер, бір, екі, үш, жалғыз, он, бес, төрт, алты, жеті, жүз, мың тәрізді сан есімдер, да, де, туралы, мен, және, ғана, ал, тағы, бірақ, соң, ғой, қарай, сияқты, пен, кейін, тек, ма, бойынша, та, ме, әрі, ба, үшін, бе, сондықтан, дейін, егер, пе, те, бері, қатар, сайын, сонымен, тәрізді, сонда, қана, қой, бойы, жөнде, өйткені, бен, шейін, па, кейде, ендеше, немесе, қой тәрізді шылаулар, бар, жоқ, көп, керек, әсіресе, қажет, мүмкін, аз тәрізді модаль сөздер құрамы қайталанып кездесіп отырады.
Жиілік тізбелерді өзара салыстыру барысында қазақ мәтіндерінде ең жиі қолданылатын 500 сөз құрамына патша, болыс, өт зат есімдері мен сүйгін етістігі тәрізді бірқатар сөздердің негізсіз, кездейсоқ еніп отырғандығы байқалды. Жалпы алғанда, келтірілген тізбедегі сөздердің лексикалық негіз құрамында берілуі міндетті деп ойлаймыз. Жоғарыда аталған жиілік сөздіктер негізінде қалған мың сөз құрамын да сұрыпталып алынады.
Біртілді оқу сөздігіне алынатын лексикалық бірліктердің тақырыптық таралымы. Қазақ тілінің базалық лексикасындағы идеографиялық бөлікті тақырыптық сөздер құрайды. Бұл тізбеге тақырыптық минимумға кіретін басты-басты бірліктер енеді. Тақырыптық сөздер құрамынсыз мұндай сөздіктің толыққанды туынды болып шықпайтындығы белгілі. Ондай жағдайда лексикалық жүйедегі бір-бірімен байланысты сөздер тобы, сөйленім процесі үшін, айтылым мен жазылым үшін аса маңызды болып табылатын сөздер беймәлім болып қалады. Диссертациялық еңбекте базалық лексиканың тілүйренім сөздігінде мағыналық топтардың қамтылу үлгісін келтіру мақсатында тіршілік иесі ретіндегі адамның жай-күйін қарастыратын тақырыптық топтың құрамы келтіріледі.
ҚОРЫТЫНДЫ
Қазіргі таңда лексикография ғылым мен білім, техника, өнеркәсіп салаларының бәріне де қатысты, қолданым аясы өте кең пәндердің бірінен саналатыны белгілі. Сол себепті лексикографиялық туындыларды түзудің ғылыми-теориялық мәселелерін зерттеуде таза лингвистикалық факторлар да, алуан түрлі ғылым салаларының ерекшеліктерінен туындайтын экстралингвистикалық факторлар да ескерілуі тиіс екенін тәжірибе көрсетіп отыр.
Осымен байланысты бірнеше ғылым саласының ара-жігінде пайда болған ғылыми пәндердің бірі – лексикографияның жаңа саласы – оқу лексикографиясы. Сондықтан оқу лексикографиясының ғылыми-теориялық негіздерін зерттеу осы салада түзілетін туындылардың авторлардың тілдік түйсігіне, субъективті жағдайларға тәуелді болмауы үшін, объективті ғылыми негізде жасалуы тиіс екендігі аталмыш зерттеудің тақырыбын белгіледі. Оқу лексикографиясында «көлемі шағын болғанмен, мәні зор» сөздіктер жасалады, солардың бірі – қазақ тілінің лексикалық негізін құрайтын базалық лексиканы қамтитын оқу сөздігі. Бұл тәрізді шағын көлемді біртілді оқу сөздіктерін түзудің ғылыми негіздерін, олардың сөзтізбе құрамы мен құрылымдық ерекшеліктерін зерттеудің таза ғылыми тұрғыдан да, қазақ тілін үйретуге бағытталған мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асыру тұрғысынан да маңыздылығы дау тудырмайтынын зерттеу барысы нақты дәлелдеді.
Соның нәтижесінде базалық лексиканың тілүйренім сөздігі тіл құрылысынағы маңыздылығы жағынан іріктеліп алынатын құрылымдық сөздерден, қолданым жиілігі бойынша сұрыпталып алынатын жиілік тізбеден және тілдік жүйені қамтитын негізгі атаулар бойынша жасалатын тақырыптық тізбеден тұратын төрт мың лексикалық бірліктен құралатыны айқындалды.
| |  скачать работу |
Қазақ лексикографиясы. біртілді оқу сөздігін түзудің ғылыми негіздері |
