 |
|
Қазақ шаруаларын отырықшылыққа көшірудегі мемлекет саясаты (ХХ ғ. 20-30-шы жж.)
қ негіздерін тарихи зерттеудің жалпы ғылыми әдістерінің жиынтығымен қатар тарихи талдауға тән таным теориясы заңдылықтары құрайды. Осындай ұстанымдарды пайдалану белгілі бір тарихи оқиғалар мен процестерді саралауға мүмкіндік берді.
Жұмыста проблемалық, тарихилық, объективтілік, әлеуметтік жүйелеу, талдау, логикалық принциптер мен әдістердің қолданылуы шынайы ақиқатқа жетудің басты шарттары ретінде саналып, еңбекте кең қолданылды. Сонымен қатар қазақ шаруаларына қатысты статистикалық деректер мен құжаттар салыстырмалы түрде сараланып, тақырыптың мазмұнын ашуда объективтік принцип басшылыққа алынды.
Қорғауға ұсынылған негізгі қағидалар.
- көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруаларын отырықшыландыру мәселесінде жер туралы кеңестік мемлекет саясатын пайымдау;
- жаппай ұжымдастыру қарсаңында қазақ шаруаларын отырықшылықтандыруға экономикалық негіздердің жетіспеуін көрсету;
- жаппай отырықшылыққа өтуде ауыл шаруашылығын ұжымдастыру науқанының қатар жүргізілгенінің зардаптарын айқындау;
- отырықшыландыру науқанына қатысты мемлекеттік және қоғамдық жәрдем деңгейі төмен болуы;
- ауыл шаруашылығындағы күштеу саясаты мен отырықшыландыру науқанының қатар жүргізілуі - бұл мәселедегі кеңестік мемлекеттік саясат;
- отырықшыландыру комитеті және оның қызметі;
- шаруалар үшін жер участоктарының белгіленіп, усадьбалық жоспарлау жұмыстарының барысы;
- отырықшылыққа көшкен халықтың әлеуметтік мәселелерінің шешімін таппағандығы.
Зерттеу пәні. ХХ ғ. 20-30-жж. көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруаларын жаппай отырықшыландыру науқанын іске асыру.
Зерттеу объектісі. Кеңес өкіметінің ұжымдастыру саясатының бір нысаны болған қазақ шаруашылығының жаппай отырықшылануы дәстүрлі шаруашылыққа соққы болғаны және осыған қарсы қазақ шаруа қарсылығының өріс алуы.
Зерттеу жұмысының тәжірибелік маңызы. Диссертацияда алынған ғылыми қорытындылар кеңестік тоталитарлық жүйенің қазақ халқының қоғамдық-саяси, әлеуметтік, мәдени, рухани тыныс-тіршілігіне тигізген ықпалын, сталиндік-голощекиндік солақай саясаттың мәнін ашуға мүмкіндік береді. Зерттеуде пайдаланылған материалдарды, мұрағат құжаттарын талдап, оларды зерделеу нәтижесінде алынған тұжырымдар кеңестік кезеңдегі Қазақстан тарихынан іргелі еңбектер, оқу құралдарын жазуда септігін тигізеді деп ойлаймыз. Зерттеу нәтижесін жоғары оқу орны дәрістерінде, семинар сабақтарында пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Диссертацияның негізгі нәтижелері мен тұжырымдары бойынша ғылыми басылымдарда 5 мақала жарияланды. Астана, Алматы қалаларында өткен халықаралық конференцияларда 4 баяндама жасалды. Диссертация Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының Кеңес дәуіріндегі Қазақстан тарихы бөлімінде талқыланып қорғауға ұсынылды.
Диссертацияның құрылымы. Диссертациялық зерттеу кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі айқындалып, мақсаты мен міндеттері, әдістемелік неггізі, ғылыми жаңалығы мен негізгі қағидалары, зерттеу пәні мен объектісі анықталып, тақырыптың зерттелу деңгейі мен деректерге сипаттама жасалды.
«ХХ ғ. алғашқы ширегіндегі қазақ шаруаларының жағдайы» атты бірінші тарауда патша өкіметі мен жаңадан орнаған кеңес мемлекетінің аграрлық саясатына талдау жасалған.
Отарлық езгіге түскен қазақ елінің тарихи тағдыры оның халқының негізгі құрамы болып саналатын шаруалардың жағдайымен тығыз байланысты еді. ХІХ ғасырдың 60-жылдарында елдің территориясынан Ресей империясының құрамына күштеп қосып алу толық аяқталды. 1867-1868 жж. Жүргізілген әкімшілік реформасына сәйкес қазақ даласы Түркістан, Орынбор және Батыс Сібір генерал-губернаторлықтарына бөлінді. Олрадың құрамына алты облыс енді (Орал, Торғай, Ақмола, Семей, Жетісу, Сырдария). Ішкі (Бөкей) ордасы 1872 ж. Астрахан губерниясының құрамына беріліп, Маңқыстау Закаспий облысына қосылды. Сөйтіп, қазақ даласы бөлшектеліп, отарлық басқару жүйесіне бейімделді. 1881 ж. Орынбор және Батыс Сібір генерал-губернаторлықтарының орнына осы екеуін біріктірген Дала генерал-губернаторлығының құрылуы тек отарлық үстемдікті нығайтқаны болмаса, қарапайым халық бұқарасына ешқандай жеңілдік әкелмеді. Керісінше өлкені басқарудың отарлық жүйесі бұрынғыдан да күшейіп, қазақтар өзінің байырғы жерлерінен ығыстырыла берді.
1897 ж. жалпыресейлік санақ бойынша Қазақстан жерінде 4 млн. 148 мың адам тұратын еді. Олардың ішінде 3 млн. 393 мың қазақ (81,7 %), 454 мың орыс (10,9%), 80 мың украин (1,9%) бар болатын [16]. Өлкедегі халықтың 90%-дан астамы ауылдық жерлерде, селолар мен станицаларда тұратын. 1897 ж. оларда 3 млн. 666 мың адам тұрды [17]. Міне осы халық негізінен көшпенді мал шаруашылығымен және егіншілікпен айналысқан еді.
Қазақ жерінде ол кездегі экономиканың негізін мешеу қалған экстенсивті ауыл шаруашылығы құраған болатын. Жерді пайдалану ол кезде 1891 ж. 25 наурызда патша бекіткен Далалық ереже бойынша жүргізілді. 1893 ж. күшіне енген бұл ереженің 119-бабында өлкедегі барлық жерлер мен орман-сулар мемлекет меншігі деп жарияланды. Ал осы ереженің 120-бабы бойынша көшпенділер жайлап жүрген жерлер олардың қауым болып пайдалануына шектеусіз мерзімге қалдырылды. Қазақтар өз жерін бұрынғы әдет-ғұрпынша және аталған ереженің ұйғарымына сәйкес пайдаланады деп шешілген болатын. Бірақ патша жарлығында қазақ шаруаларына (ол бүкіл халыққа деген сөз) тиімсіз, тіптен зардабы өте зиянды бір ереже бар еді. Ол көшпенділерден артық қалған жерлер. Жер және мемлекеттік мүлік министрлігінің қарамағына көшеді деген қағида болатын. Міне, осы ереже бойынша қазақ жерлері ғасырымыздың басынан бастап бірінші дүниежүзілік соғыс басталғанға дейін отарлық талан-тараждың жаңа сатысына ілікті.
Патша өкіметі ХІХ ғ. 20-шы жылдарында қазақ жерлерін мемлекеттік меншік деп жариялаған болатын. Сол кезден бастап іс жүзінде қазақ жерлері орыс крепостниктері мен отарлық жүйенің сенімді тірегі казак әскерлерінің билеп төстейтін меншігіне айналған еді. Қазақтар сол кезден бастап патша өкіметіне көп салық төлейтін болды. Оның мөлшері әр шаңырақтан 34 сомға дейін жетіп отырды. Мұның өзі белгілі бір пайдаланып отырған жер көлемімен байланысты болған жоқ. Сондықтан оны қазақтардың “қазына жерін” басып жүргені үшін төлеп отырды деп те айтуға болады.
Қазақстанның Ресейге қосылуы кезеңінде әскери-стратегиялық және отарлық мақсатпен өлкеге қоныс аударған орыс шаруалары мен казактар жергілікті халық үшін әуелде полициялық міндетті атқарған болса, ХХ ғасырдан бастап Ресей патшалығының бұл бағыттағы жұмысы негізінен империяның орталық аудандарынан орта және кедей шаруаларды ығыстырып, шығысқа, оның ішінде қазақ даласына қоныстандырып, оларды жермен қамтамасыз етуге ойысты. Ол кезде империяның ішкі губернияларындағы жеке меншік жерлердің жетіспеуі орта және кедей шаруаларға жер үлесін беруге кедергі келтірді. Сондықтан “басы артық” шаруаларды жаңа жерлерге қоныстандырып, шұрайлы жер беру арқылы оларды өздеріне қаратуға, сөйтіп бұратана халықтар арасында оларды тірек етуге патша өкіметі ерекше назар аударды.
Патша өкіметінің бұрынғы помещиктік-крепостниктік саясаты ХХ ғ. бас кезінде күйзеліске ұшырай бастаған еді. Өндіргіш күштерді тежеп отырған кедергілерді жойып, деревняда капиталистік қатынастарды одан әрі өркендетуге жол ашу қажеттігін үкімет басындағылар айқын сезінді. Патша үкіметінің басына келген П.А. Столыпин бұл бағытта көптеген шараларды іске асырды. Оның үстіне өршіп келе жатқан революциялық қозғалыс пен халық наразылығы да аграрлық қатынастарға өзгеріс енгізуге мәжбүр еткен болатын. П.А. Столыпиннің айтуы бойынша Ресей өкіметі “бейшаралар мен маскүнемдікке салынғандарға емес, әлділерге” арқа сүйеуі қажет болды. “Мықты жеке меншік иесін” жасау бағыты негізінен деревня кулактары қатарын көбейтіп, ұсақ жеке меншік иелерін жермен қамтамасыз ету саясаты арқылы іске асырылды.
Помещиктік жер иеленушіліктің негізін сақтай отырып, патша өкіметі Ресейдің орталық аудандарындағы қауымдық жерлерді кулактарға бөліп берумен ғана шектелген жоқ. Жоғарыда айтылғандай, мыңдаған шаруаларды елдің шығысына, оның ішінде отар өлкелеріне қарай қоныс аудартып, ондағы жерлерді соларға бөліп берді. Сөйтіп 1906 ж. 9 қарашадағы патша жарлығы бойынша жүргізілген аграрлық реформа Қазақстан шаруаларының тағдырына ерекше әсер етіп, олардың көпшілігін тағы да ата қонысынан ығыстырды.
Ресейдің өз ішіндегі кедей шаруаларды жер үлесі жетпегендіктен және олардың саяси-экономикалық наразылықтарын басу үшін Оралдың шығыс жағына, Сібір мен Қазақстанға және Орта Азияға қоныс аудартқанымен, патша өкіметі елде тыныштық орната алмады. Керісінше жаңа жерлерге қоныс тепкендер мен жергілікті халық арасындағы қайшылық шиеленісе түсті. Оның үстіне бұрыннан қалыптасқан қауымдықтарды күшпен тарту экономикалық жағынан әлсіз шаруалардың өз жер үлесін игере алмай, қайыршылық күйге түсуін күшейтті.
Әрине, нарықтық қатынастарды дамыту үшін П.А. Столыпин жүзеге асырған аграрлық реформа елдің бір бөлігі, әсіресе, қауымдық қатынастарға үйренген қарапайым шаруалар тарапынан қатты наразылық тудырғанымен, ауқатты шаруалар – кулактарға және помещиктерге пайдалы болды. Бүгінгі Ресейдің қоғамдық-саяси өмірінде, кейбір экономистер мен тарихшылардың, журналист-жазушылардың еңбектерінде П.А. Столыпин реформасын барынша дәріптеуде үлкен мән жатыр. Олар 1917 ж. дейінгі Ресейдің күшеюіне, әсіресе, оның 1913 ж. қарай экономикалық жетістіктерінің көтеріңкі болуына осы реформаның әсері күшті болғандығын қатты дәріптейді. Солай екені де рас. Бүгінгі бұрынғы КСРО көлемінде болып жатқан өзгерістер, аграрлық салада меңдеп келе жатқан жеке меншік қатынастар өткен тарихпен сабақтас.
Әйтсе де П.А. Столыпиннің реформасы Ресей шаруаларының, солар арқылы өз елінің мүддесін көздегенімен, барлық өзгерістер бұратана, отар халықтар үшін зардабы мол, ауыр
| |  скачать работу |
Қазақ шаруаларын отырықшылыққа көшірудегі мемлекет саясаты (ХХ ғ. 20-30-шы жж.) |
|
|
|
Погода в Алматы |
на 10 дней |
другой город |
|
