 |
|
Қазақ шаруаларын отырықшылыққа көшірудегі мемлекет саясаты (ХХ ғ. 20-30-шы жж.)
ықшылық комитетіне көшпелі, жартылай көшпелі қазақ халқын қоныстандыру ісіне жалпы басшылық ету тапсырылды.
Отырықшылық комитетіне үкімет аясында құрылғандықтан заң бойынша өкілеттік құқық берілді. Осы Комитеттің қабылдаған шешімдері мен ұсыныстарын орындау республиканың барлық мекемелеріне тікелей міндетті болды. Барлық өлкелік ұйымдармен округтік кеңес комитеттері отырықшылық ісін басқаратын республикалық комитетке отырықшылық жөніндегі жұмыстарынан он күнде бір мәлімет тапсырып отыруды Қазақстан Комиссарлар Кеңесі өзінің 1930 ж. 30 наурызда қабылдаған қаулысында міндеттеді.
Алайда отырықшыландыру комитетінің жұмысы көп жағдайда ұжымдастыру шараларының көлеңкесінде қалып, қосалқы құрылым дәрежесінен шыға алған жоқ. Себебі ұжымдарды құру, оларға жер бөліп, орталық елді мекенін айқындау және басқа да шаралар жергілікті органдар тарапынан жоғарыдан берілетін нұсқауларды орындау аясында іске асырылды. Басқару мекемелері үшін ең алдымен саяси шаруашылық науқандарды – жедел жаппай ұжымдастыруды, өкіметке мал және басқа да ауылшаруашылық өнімдерін тапсыру жоспарын іске асыру маңызды болды. Ал отырықшыланған халықты орналастыру, олардың әлеуметтік құрылымдарын жасау екінші кезектегі мәселе болатын. Сондықтан Өлкелік партия комитетінің және Қазақ АКСР Жұмысшы-шаруа инспекциясы Халық Комиссариатының 1930 ж. 5 тамыздағы және Қазақ АКСР Халық Комиссарлары Кеңесінің 1930 ж. 6 және 15 тамыздағы қаулыларына сәйкес Қазақ АКСР Халық Комиссарлар Кеңесі жанындағы отырықшыландыру комитеті өзгертіліп қайта құрылды. Халық Комиссарлары Кеңесінің 1930 жылғы 15 тамыздағы мәжіліс хаттамасы бойынша және қосымша бірнеше инспекторы тағайындалатын болды. Осы қаулыға сәйкес отырықшыландыру шараларын іске асыратын мекемелерге негізгі басшылық нұсқаулардың бәрін Халық Комиссарлары Кеңесі жанындағы республикалық Отырықшыландыру комитеті беретін болды. Сонымен қатар өндіріске қатысты келелі жоспарларды белгілеу, отырықшыландыру барысы туралы есеп беріп отыру жұмысы Жер-Су Комиссариатына жүктелді. Осыған байланысты Жер-Су Комиссариатының аппаратында отырықшыландыру жұмысын басқаратын арнайы сектор құрылды. Ол өз кезегінде аудандық (округтік) басқару органдары арқылы науқан барысын үйлестіріп отырды.
Отырықшылыққа көшіру науқаны ұжымдастыру аясында өткендігі айтылды. Жаппай ұжымдастыру, байлар мен кулактарды тәркілеу, тап ретінде жою, орта шаруаларды қуғындау барысындағы зорлық-зомбылық отырықшылану ісіне шаруаларды өз еркі бойынша тартуға мүмкіндік бермеді. Тез арада жаппай ұжымдастыру қарқынын іске асырған белсенділер бір ұжымға 500 шаруа қожалықтарыына дейін жинап топтастырған фактілер болды. Бір жерге мұншама адамның топтастырылуы мал жайылымы аясын тарылтып, халықты егін алқаптарынан алшақтатты. Қырыла бастаған мал оған қоса мемлекеттік жоспар бойынша өкіметке жаппай алына бастады. Осының салдарынан халық алапат аштыққа душар болып, басы ауған жаққа босқын болып кетті. Ал отырықшы шаруашылықпен айналысу ісіне жүргізілген үгіт-насихат мұндайда еш нәтиже берген жоқ. Босқындыққа ұшыраған халық республикадан тыс жерлерге кетіп, аман қалғандары әртүрлі мекемелерге (Солтүстік орман шаруашылығы трестіне, Қиыр Шығыс балық кәсіпшілігі трестері сияқты көптеген шаруашылыққа) жалданып күн көрді. Өз жерінде отырықшы-егіншілік және мал өсіру кәсібімен айналысудың орнына кеңестік мемлекеттік саясат нәтижесінде олар басқа жерлерге барып отырықшыланды. Мысалы 1932 ж. Баянауыл ауданынан үдере көшкен босқындар Қиыр Шығыс арқылы Камчаткаға дейін жетіп, сондағы балық аулау ұжымшарларында бірнеше жыл еңбек етіп, елге 1936 ж. оралды. Олардың біразы Хабаровск өлкесінде, Томск, Новосибирск, Свердлов, Тюмень облыстарында қалып қойды. Солар сияқты босқындар Ресейдің басқа да іргелес облыстарында, Алтайда, Өзбекстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түркменстанды паналады. Қытай, Иран, Ауғанстаға өтіп кетуге мәжбүр болды.
1930 ж. бас кезінде кеңінен орын алған заңсыздықтар халық наразылығынтуғызды. Республиканың жаппай ұжымдастыру мен отырықшыландыру аймақтарында ірі-ірі шаруа көтерілістері орын алды. Созақ, Ырғыз, Қазалы, Қармақшы, Жаңақорған, Шаян, Батпаққара, Балқаш, Ақсу, Абыралы, Шыңғыстау, Шұбартау, Шығыс Қазақстан облысының көптеген аудандарындағы көтерілістер кеңес мемлекетінің аграрлық саясатының нәтижесі еді. Адай округіндегі және батыс Қазақстанның басқа да аудандарындағы көтерілістер де осының айғағы. Сондықтан күшпен ұжымдастыру мен күшпен отырықшыландыру саясатын бүгінгі күнгі ақиқат тұрғысынан ажырату қиын екендігі даусыз.
Әрине, ауыл шаруашылығын қайта құру, отырықшыландыру нтижесінде республикада жаңа елді мекендер көптеп пайда болды. Олардағы мәдени-әлеуметтік құрылымдар біртіндеп өз нәтижесін бере бастады. Әсіресе жастарға білім беру, мектептердің салынуы өскелең ұрпаққа жол ашқаны мәлім. Сонымен қатар бір ұжымшар орталығына қоныстанған шаруаларға үй салу мәселесі де назарда болды. Алайда шаруалар негізінен ондай қарапайым үйлерді өз күштерімен, жергілікті материалдар негізінде салуға мәжбүр болды. Бұрынғы көшпелі және жартылай көшпелі қазақ ауылы ірі ұжымдық шаруашылықтарға (ұжымшар, кеңшар) бірігіп, басқа өндіріс әдісіне көшті.
Ауыл шаруашылық өндірісіне машина құрал-саймандардың берілуі еңбек өнімділігін көтерді. Мысалы комбайнды қолдану арқылы егін егіп жинауда еңбек өнімділігі 40 есе, трактормен жер жыртуда 10 есе артты. Жеке, бытыраңды шаруалар қожалықтарымен салыстырғанда еңбек өнімділігі техниканың жәрдемімен әлденеше есе артты. Отырықшыландыру шараларының нәтижесінде Қазақстанда шаруар қожалықтарының 97,5 % ұжымдық өндіріске тартылды. Осы жылдардың ішінде негізінен ТОЗ-дардың, мал серіктіктерінің ауылшаруашылық артелінің уставына өтуі де аяқталды. Республикада ұжымшарлардың саны 7 653-ке жетті. Оларда 18 529 трактор, 6 443 комбайн, 3 293 жүк таситын автомашина, 287 МТС жұмыс істеді. Ауыл шаруашылығы кадрларының қатарында индустриалдық еңбекке бейімделген мамандар қалыптасты. Мысалы, республикада 46 мың трактористер мен комбайнерлардың 30 проценттен астамы қазақтар еді.
Қорытынды бөлімде зерттеу жұмысының мазмұнынан туындайтын негізгі ойлар жүйеленіп, ғылыми нәтижелер пайымдалды.
Қазақстандағы отырықшыландыруға іс жүзінде басшылық еткен Ф.И. Голощекин 1930 ж. 9-10 қарашада І Өлкелік кеңесте сөйлеген сөзінде: «Отырықшыландыру бәрінен бұрын таптық мәселе. Мұны Сіздер естеріңізде қатты ұстауларыңыз керек...
Отырықшыландыру – бұл ұлттық мәселе. Отырықшыландыру арқылы біз нені шешкіміз келді?
Біз қазақ ауылының экономикасын көтеруді қалаймыз. Біз отырықшыландыру жолымен астық мәселесін, қазақтар қожалығында мал шаруашылығын жөндесек дейміз.
Бұл дегенің ұлттық экономикалық теңсіздікті жою болып шығады» - деп мәлімдеді. Сөйтіп ол отырықшыландырудың таза экономикалық, шаруашылық шара екенін мойындай отырып, оны ауқатты шаруаларды жою ұранымен жүргізуді ұсынды. Міне, бұл кеңестік аграрлық саясаттың шынайы ақиқаты болатын.
Отырықшыландыру жұмыстарында түсініксіз және асығыс дүние көп болды. Бұл ең алдымен көшпелі және жартылай көшпелі шаруа қожалықтарының саны нақты анықталмауына байланысты болды. Себебі бұл науқанда жүргізілетін көп салалы жұмыс және бөлінетін қаражат осыған тікелей тәуелді еді. Отырықшыландыру туралы қаулылар тікелей кабинет жағдайында қабылданды. Ал ұжымдастыру қазақ халқының дәстүрлі шаруашылығын күйретумен қатар оның тұрмысына әсер етті. Шын мәнінде мұны іске асырушылар қазақтардың көшпелі және жартылай көшпелі тұрмыс-салтын социалистік құрылысқа қарама-қарсы қойып, оған деген қарсы көзқарас қалыптастырды. Енді көшпенділіктің өзі «тағылық», «надандық және мәдени артта қалу» деген тұжырымдамалармен айқындалып, оның өркениеттегі орны жоққа шығарылды.
Отырықшыландыратын қазақтардың санын жыл сайын күштеп арттыра түсті. Отырықшыландыру нашар жүріп жатқан аудандардағы басшылар егерде басқа ұлт өкілдері болса, әдетте ұлыдержавалық шовинизм, ал олар қазақтар болса, онда жергілікті буржуазиялық ұлтшылдық ретінде айыпталатын. Қазақстан үкіметінің отырықшыландырудың алғашқы жылының қорытындысын шығарған тезистері шовинизмге немесе ұлтшылдыққа ғана емес, сондай-ақ оңшыл ағымға да, солшыл бұрмалауға да қысқаша сипаттама берді. Қазақстандағы отырықшыландыру үрдісіне Одақтық үкімет онша мән берген жоқ. Орталық үшін бұл жылдары шаруаларды ұжымдастыру маңызды нәрсе болды. Ал отырықшыландыру болса ұжымдастырудың көлеңкесінде қалды және екінші қатардағы міндет деп есептелді. Қазақстан басшылары көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруаларын жаппай отырықшыландырмайынша жедел ұжымдастыруды қамтамасыз ете алмайтынын жақсы білді. Сондықтан орталықтың назарын аударуға күш салды.
Отырықшыландыру кезінде бұқара арасында жаппай түсіндіру жұмыстары жүргізілген жоқ. Ол жоғарыдан түскен мекемелік тар жолмен жүрді.
Жалпы кеңес мемлекеті көшпелі халықты отырықшыландыруда тұрғын үй, баспана мәселесін екінші қатардағы нәрсе деп білді. Кеңестік аграрлық саясат бойынша шаруалар ең алдымен өндірісті жүргізуі, өнім беруі керек деп есептелді. Отырықшыландыруда шаруашылық мәселелері, яғни шөп шабу, егіншілікпен айналысуға үйрету, мал өсіру негізгі мәселе ретінде қарастырылды. Ал отырықшыланған шаруа киіз үйде паналап, біртіндеп өз күшімен баспана салып алуы керек болды. Сөйтіп, Голощекин отырықшыландыруды шаруашылықты ұйымдастырудан бастауды ұсынды. Ал үйлер мен құрылыстардың техникалық жобалары жергілікті жерлерге уақытында жіберілген жоқ, олардың өзі де қарабайыр болатын. Ал қаражат мәселесі науқан мақсатына сай емес еді.
Отырықшыландыру науқанын іске асыруда ашаршылық қиындықтарымен қатар әсіре зорлық-зомбылық, басқарудың әміршілдік-әкімшілдік стилі де көп зиян келтірді, Отырықшыландыру комитеті бұл іске тікелей ықпал етіп, өз міндетін орындады деуге болмайды. Оған комитеттің қосалқы басқару қызметі ретіндегі дәрежесі, Егіншілік комиссариатының, партия-кеңес органдарының аясында қалып қоюы себеп болды.
Қиыншылық отырықшылана бастаған шаруаны құрылыс материалдарымен қамтамасыз ете алмаудың са
| |  скачать работу |
Қазақ шаруаларын отырықшылыққа көшірудегі мемлекет саясаты (ХХ ғ. 20-30-шы жж.) |
|
|
|
Погода в Алматы |
на 10 дней |
другой город |
|
