Қазақ шаруаларын отырықшылыққа көшірудегі мемлекет саясаты (ХХ ғ. 20-30-шы жж.)
Другие рефераты
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс қазақ көшпелі шаруашылығының жаппай отырықшылануының «ақтаңдақ» беттерін ашып, Кеңес мемлекетінің аграрлық саясатын талдауға және оған қарсы шаруа наразылығын сипаттауға арналған.
Тақырыптың өзектілігі. Еліміз егемен болып, өз тізгінін қолға ұстап, әлемдік өркениет аясында даму сатысына қадам басқанда өткен тарихымызды саралап, бұрын тиым салынған ақиқатты бүкпесіз айтатын, оған жаңа тұрғыдан баға беретін кезең келгендіктен қарастырылып отырған мәселе өзекті екені күмән тудырмайды. 90–шы жылдардың басында тәуелсіз Қазақстан мемлекеті ерікті қоғам ретінде өз тарихы туралы ақиқатты білуге ерекше ынта қоя білді. Қазақстанның өткені, әсіресе кеңестік даму жолының басты және өзекті мәселелері тарихи ақиқат тұрғысынан қайта қаралып, түсіндірілуде.
«Қазақстан Республикасында тарихи сана қалыптасуының тұжырымдамасында» Қазақстан тарих ғылымы алдында тарихи iлiм-бiлiмнiң үзiктiлiгi мен бiржақтылығынан мүмкiндiгiнше арыла отырып, өткен тарихымыздың шынайы бейнесiн жасау қажеттiгi айтылған [1].
Кеңес дәуірінде тарихи оқиғаларға, сол кездегі тіршілікке, әділдік пен зорлыққа берілетін баға кесіліп-пішіліп, өңі айналдырылып, өзгертіліп берілгендігі бәрімізге белгілі. Бұл шындықты ашық айтуға зерделеуге тәуелсіздік алған кезден бастап мүмкіндік алдық. Қазіргі кезде өз тарихымызды жан-жақты зерделеп, тәлімінен үйрену, одан сабақ алу келешек үшін маңызды екені сөзсіз. Өткен тарихи оқиғалардың маңыздылығы туралы «Жадымызда жатталсын, татулық дәйім сақталсын» деген еңбегінде Елбасы Н.Ә. Назарбаев «яғни өткенімізді тұтас күйінде, ешқандай боямасыз, қоспасыз, қаз-қалпында қабылдағанымыз ләзім. Ал өткен жылдар шежіресін үнемі әрі бұрмалаусыз зерделеп отырудың жөні бөлек. Мұның өзі өткендегі тәжірибенің жақсысынан үйрену үшін, ескі қателіктерді қаулата бермес үшін, жаманнан жирену үшін қажет», - деп баға берген [2]. Түрлі мұрағат қорларында қатталып, қолға берілмей, шаң басқан шындықты жарыққа шығарып, халықтың еншісіне беру - уақыт талабы.
Жер мәселесі мемлекеттің ең басты мәселесі, тіршілік құралы ретінде әлеуметтік-экономикалық мәнін еш уақытта жоймайды. Қоғам дамыған сайын жер қатынастары ішкі-сыртқы факторларға байланысты күрделене түседі. Қазақ қоғамында жер дауы мен жесір дауы руаралық қақтығыстардың негізі болса, патша өкіметінің отаршылдығы, кейіннен Кеңес өкіметінің мемлекеттік саясаты жер мәселесін одан сайын тереңдетті.
Ресей империясы ХІХ ғ. соңында қазақ жерлерін зерттеу мақсатында Қоныстандыру басқармасы арқылы әр уезге экспедициялар шығарғаны мәлім. Бұл саясат отар аймақты онан әрі игеруге, қазақты құмдақ және шөлейт жерлерге ығыстыру мақсатында іске асырылды. Біртіндеп отаршылар көшпелі және жартылай көшпелі қазақ ауылдарын отырықшылыққа бет бұрдыру саясатын да қоя бастаған еді. Мұны тек Кеңес өкіметі ғана күшпен іске асырды.
Кеңестер Одағында жаппай ұжымдастыру үрдісі басталған кезде көшпелі және жартылай көшпелі шаруалар қожалықтарын жаппай отырықшыландыру мәселесі қоса көтерілді. Қазақстандағы отырықшыландыру ісін бастаған Ф.И. Голощекин бұл іске бірден саяси мазмұн беруге тырысты. Мұның өзі жаңа экономикалық саясат жылдары саяси тұрақтылық орныққан қазақ ауылына саяси дүрбелең туғызатын қауіп болды. Алғашында Республика үкіметі отырықшыландыру аудандарындағы ұжымшарлардың бастапқы түрі жерді бірігіп өңдейтін серіктіктер және малды бірігіп өсіретін серіктіктер болу қажеттігін көрсетті. Шын мәнісіне келгенде отырықшыландыру көрсеткіші төмен болған. Қазақстан басшылығының өзі де отырықшыландыру күшпен, дайындықсыз іске асырылғанын мойындауға мәжбүр болған, сондықтан алғашқы жылдары қателіктер мен қиыншылықтар болды. Шаруға берілген несие ақша да аз болатын. Өз отбасына арнап үй салудың негізгі ауыртпалығы зорлап отырықшыландырылған шаруаның өз мойнына түсті. Сондықтан алғашқы жылдары олар көбінесе жер үйлерге немесе балшықтан, қамыстан салынған лашықтарда тұрды. Алайда партия ұйымдары осының өзін керемет үй беріп тастағандай үлкен жиналыстарда ауыз толтырып айтатын.
Ұжымдастыру мен отырықшылыққа көшіру жылдарында Қазақстанда дәстүрлі мал шаруашылығы күйреп, малынан айырылып, баспанасыз әрі аш қалған қазақтар еріксіз үкімет саясатына бас иді. Сондықтан колхозға мүшелікке жаппай еріксіз кіріп жатты. Алайда отырықшыландырудың алғашқы бесжылдығында орындалмай қалған күрделі міндеттерді Кеңес өкіметі келесі бесжылдықта жүзеге асырды. Отырықшыландыру жылдарында қазақ ауылының мәдени-әлеуметтік жағдайы нашарлап кетті. Аталмыш тақырып осы жақтарымен де өзекті.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. ХХ ғ. 20-30-шы жж. аграрлық реформалар, қазақ шаруаларын жаппай ұжымдастыру және отырықшылыққа көшіру Қазақстан тарих ғылымында едәуір зерттелді. Алайда мемлекеттік саясат ретінде қалай іске асырылды, оның тарихи тамырлары, жалпы әлеуметтік-саяси, мәдени-рухани нәтижелері әлі де болса терең зерттеуді қажет етеді. Оның ақтаңдақ беттерін ашу қысқа мерзімде бітетін іс емес деп ойлаймыз.
Кезінде Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, А. Құнанбаев қазақ халқының экстенсивті көшпелі мал шаруашылығы жағдайында, басқа халықтармен салыстырғанда қоғамдық дамуы жағынан артта қалушылықтан құтылу үшін, шаруашылық әдісін өзгертуді, яғни көшпелі тұрмыстан отырықшылыққа көшудің қажеттігін айтты. Қазақ жерлерін отарлауды үдету үшін Ф. Щербина экспедициясының материалдары негізінде әлеуметтiк мәселелер жөнiнде ақпарат алғанын айта келіп, либералдық-кадеттiк бағыттағы статистик А.А. Кауфман өз еңбектерiнде қазақ қауымына орыс қауымының белгiлерi көшкенiн көрсетеді [3]. П. Румянцев пен К.О. Валь қазақ ауылын таптық дифференциация тұрғысынан қарастыруға талпынған. Олар өз еңбегiнде көшпелi шаруашылықтағы өзгерiстердi шаруаларды отарлаумен және ауылға капиталистiк қатынастың енуiмен сипаттайды. Алайда олар фактiлердi баяндаумен шектелдi. К.О. Валь қазақтар арасындағы экономикалық қатынасты ғылыми түрде зерделесе, Б. Родневич отаршылықтан социализмге аяқ басу эволюциясын сипаттаған.
Кезінде белгілі саясаткер және зерттеуші Т. Седельников патша өкiметiнiң отарлау саясатын сынай отырып, қазақтардың жерiн тартып алу науқанын құптамады. Алайда автор қазақ даласындағы жер үшiн күрестi таптық позиция тұрғысынан емес, көшпелi және отырықшы феодалдар арасындағы күрес ретiнде қарастырды [4]. Ол осы кезде орын алған тарихи жағдайды көрсетуге тырысқан. Мысалы, Т. Седельников қазақтарға пайдалануға берiлген жердiң азаюы салдарынан олардың бiрте-бiрте отырықшы-егiншi шаруашылыққа өте бастағанын ашық жазады. Осыған орай бiрнеше шаруашылық типтерiнiң: таза мал шаруашылығы, мал шаруашылығы және егiншiлiк, таза егiншiлiк, егiншiлiк-кәсiпшiлiк пайда болып, дамығанын көрсетедi. Ол Қазақстандағы аграрлық жағдай жөнінде дәйекті пікір айтуға талпынған. Бұған жеті жыл бойы Қазақстандағы аграрлық мәселемен жан-жақты таныс болуы мүмкіндік берді. Ол өз еңбегінде А. Кауфманның тұжырымдарын өткір сынға алды [4]. «…құқықтық жағынан біз екі тұлғаның жалпы иеленуінің кәдімгі түріне тап болып отырмыз: бірінші тұлға – бұл тұтастай орыс қол астына қарайтын қазақ халқы, екінші тұлға – мемлекет»,- деп жазды [4, 17 б.]. Автор ресми түрде қазақ халқының атынан сөйлеп, Қазақстанда жер қатынасын қалпына келтіруді талап етті. Л.Чермактың еңбектерiнде қазақтардың жердi пайдалану формалары мен патша өкiметiнiң отаршыл бюрократтық әкiмшiлiгi ұтымды түрде сипатталады
ХХ ғ. 20-60-шы жж. Қазақстан ауыл шаруашылығының ерекшеліктері, жер саясатына қатысты көптеген еңбектер жарияланды. Бұл тұрғыда Ә. Бөкейханов, Т. Шонанов зерттеулері өте маңызды. Таптық тұрғыдан бұл мәселені Ғ. Тоғжанов та баяндады. 1917 ж. дейін жердi пайдалану, қазақтардың егiншiлiкпен айналысуы, көшпелілердің отырықшылануы П.В. Погорельский, Л.М. Әуезова, А. Геллердің, А. Ереновтың және т.б. еңбектерiнде баяндалады. Қазақстандағы аграрлық қатынастарға П.Г. Галузоның, Б.С. Сүлейменов еңбектерiнде сипаттама берiлген [5]. Кеңестік тарихнамада Қазақстандағы 20-30 жж, ауыл шаруашылығындағы өзгерістер, ұжымдастыру, ұжымшар-кеңшар құрылыстары, кадр мәселесі туралы Б.А. Төлепбаев, Г.Ф. Дахшлейгер, Ә.Б. Тұрсынбаев, Ф.И. Колодин, Т.А. Әйтиев, Ж. Жұмабеков және басқаларының зерттеулері бар.
О. Сексенбаев өз өзерттеуінде жер туралы заңның Кеңес дәуірінде қалай жүзеге асқанын сипаттаса, А.Д. Дауылбаев еңбегінде ауыл шаруашылығының жалпы жағдайы баяндалған. Алайда олар кеңестік идеология аясынан шыға алмады.
В.Ф. Шахматов көшпелi мал шаруашылығындағы дағдарыстың себептерiнiң бiрi жеке меншiк жер пайдалану және жайылымдарға жеке меншiк иелiктiң пайда болуынан деп санады [6]. Автор көшпелi шаруашылықта жердi пайдаланудың түрлерін көрсете отырып, Қазақстанның әртүрлi аудандарында жердi пайдалану бiркелкi болған жоқ деген қорытындыға келедi. С.А. Сүндетовтың еңбектерiнде ауыл шаруашылығына капитализмнiң енуi туралы мәселе сөз болады. Ә.Б. Тұрсынбаевтың зерттеуiнде үш революция тұсындағы қазақ ауылы көрсетiлiп, шаруашылық эволюциясы мен әлеуметтiк құрылысы, ұжымдастыру барысы сипатталады. Жалпы революцияға дейінгі жер мәселесі туралы, кеңестік аграрлық саясат туралы ақиқат тұрғысынан жазылған зерттеулер ХХ ғ. 90-жылдарынан бастау алады. Мысалы Г.А. Сатыбекова еңбегiнiң артықшылығы «Айқап» журналының материалдары бойынша қоныс аудару саясатына талдау жасалған [7]. Сол сияқты белгілі библиограф Ү. Субханбердина “Айқап” бетіндегі мақалалар мен хат-хабарларды жарыққа шығаруы да бұл мәселенің зерттелу ауқымын кеңейтті [8]. Г.И. Желтова партияның ұлттық саясатының Түркістандағы аграрлық қатынасты жүзеге асырудағы науқанын көрсеткен [9].
Г.Ф. Дахшлейгер Қазақстандағы ауыл мен деревнядағы әлеуметтік-экономикалық қайта құрулар туралы пайымдамалар жасады. Олар қазіргі ғылым үшін маңызын жоғалтқан жоқ. Көрнекті ғалым Б.А. Төлепбанвтың іргелі зерттеулерінде Орта Азия мен Қазақстандағы аграрлық өзгерістер баяндалады. Оларда Түркістан АКСР-ы қарамағын
| |  скачать работу |
Другие рефераты
|
