 |
|
Қазақ шаруаларын отырықшылыққа көшірудегі мемлекет саясаты (ХХ ғ. 20-30-шы жж.)
Мысалы 1925 ж. Қазақстан Өлкелік V партия конференциясы егін шаруашылығына қолайлы жерлерге халықты дұрыс орналастыру ауыл шаруашылығын көтерудің кепілі ретінде кезек күттірмейтін істердің бірі екендігіне ерекше назар аударды. Осы конференция қаулысында алдымен жер қазақтарға берілсін, басқа ұлттардың өкілдеріне жер екінші кезекте беріледі деп көрсетілді. Сондай-ақ конференция халықты жерге орналастыруда кезек енгізуді мақұлдап, ең алдымен қазақ халқын қолайлы жер участогымен қамтамасыз ету керек деген қарар қабылдады. Мұны орталық билік мақұлдаған жоқ. Мұндай шешім елдегі келімсектер, әсіресе орыс казачествосы тарапынан наразылық тудырды.
1927 жылы ноябрьде болған VI Өлкелік партия конференциясында жер мәселесі негізгі мәселенің бірі ретінде қайта қаралып, орталық билік саясаты мақұлданды. Өлкелік партия комитетінің хатшысы Ф.И. Голощекин баяндамасында жер мәселесі жөніндегі талас-тартыстардың ретсіз болғанына тоқталды. Конференцияның жұмысына партияның Орталық Комитетінің өкілі БК/б/П Орталық Комитетінің мүшесі А.А. Андреев қатысты. Ол конференцияда сөйлеген сөзінде V партия конференциясының және Қазақстан Өлкелік Партия комитетінің жер мәселесі жөніндегі қарарының дұрыс еместігін айтты.
1920 жылдардан бастап іске асырылған шаралар көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруларын отырықшыландыру науқанының біртіндеп, байыпты жолмен іске асырыла бастағанын көрсетеді. Бұл жолда қиындықтар да болды. Өз ұлтының мүддесін қорғаған С. Сәдуақасов, С. Қожанов, Ж. Сұлтанбеков, Ы. Мұстамбаев, Н. Нұрмақов және басқа да осылар сияқты қайраткерлер талай қиындықтарды, саяси айыптауларды бастан өткерді. Қалай болғанда да, отырықшыландыру ісін біртіндеп, орындалып жатқан шаралар негізінде құрбандықсыз іске асыруға болатын еді. Алайда бұған мүмкіншілік болған жоқ. Себебі индустрияландыру жоспарын орындау шараларына байланысты шұғыл түрде іске асырыла бастаған ауыл шаруашылығын жаппай ұжымдастыру науқаны бұл эволюциялық жолды бұзып жіберді. Отырықшыландыру жұмысы шаруаларды жаппай ұжымдастырудың құрамдас бөлігіне айналып, сол негізде іске асырыла бастады.
«Ауыл шаруашылығын ұжымдастыру мен көшпелі және жартылай көшпелі қазақ шаруаларын отырықшыландыру» атты екінші тарауда кеңес мемлекетінің аграрлық саладағы әсіре таптық науқаны баяндалады.
Кеңес мемлекетінің аграрлық саясатында көшпелі және жартылай көшпелі шаруашылықтарды жалпы ауыл шаруашылығын ұжымдастыру негізінде отырықшыландыру көзделгенді. Жалпы отырықшыландыру науқанын іске асыруда арнайы басқару және үйлестіру құрылымдары болғанын айту қажет. Олар алдын ала әр аймақтағы шаруашылық сипатын анықтады. Мысалы 1928 ж. Мемлекеттік жоспарлау комиссиясының Қазақстанды аудандастыру материалдары бойынша көшпелі шаруашылықты аймаққа мына жерлер жатқызылды: Орал губерниясының оңтүстік шығысындағы Бөкей губерниясының шығыс жағымен теңіз жағалауы, Гурьев уезінің орталық және солтүстік бөліктері, Темір ауданы, Адай округі, Торғай және Ырғыз аудандары, Қарақұм, Қазалы және Қызылорда уездері, Бетпақдала, Балқаш ауданы, Ақсола және Атбасар уездерінің орталық және оңтүстік бөліктері, Қарқаралы уезі, Павлодар уезінің шығыс бөлігі.
Отырықшыландыру барысында ұжымдастыру негізінде ондай шаруашылықтарға 100 үй (шаңырақ) қамтылуы жоспарланды. Бұл негізінен 20 шақырым шеңбердегі қазақ қыстауларында отырған шаруалар болатын. Олар біріккен ұжымдарға қатысты егіншілік және жайылымдық жер көлемі де анықталатын болды. Алайда көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы аудандарында егіншілікпен айналысатын аудандарға қарағанда ұжымдық шаруашылық құруға қажетті материалдық-техникалық база болған жоқ немесе да әлде қайда төмен болды. Шынында да көшпелі шаруаларды отырықшыландырмай ұжымдық шаруашылыққа біріктіру мүмкін емес еді. 1928-1933 жж. жоспар бойынша қазақ шаруаларын отырықшыландыруға және ұжым орталықтарына орналастыруға 190 миллион гектар жер бөлінді. Онда қоныстандыру жұмыстарын іске асыру көзделді. Мемлекет тарапынан бұл іске арнайы қаражат бөлінді. 1932 ж. РСФСР Халық Комиссарлар Кеңесі Қазақстанның көшпелі және жартылай көшпелі шаруашылықтарын отырықшыландырудың айрықша маңызын ескеріп, бұған 30.950 мың сом қаржы босатты. Ал мұның өзі тым аз болатын. Оның үстіне бұл кезде ашаршылық пен босқындықтан қазақ ауылдары күйзеліске ұшыраған еді.
Қазақстан өлкелік партия комитетінің бюросы 1929 ж. 6 қарашада қазақ шаруаларын отырықшылыққа көшіру туралы арнайы қаулы қабылдады. “Қазақ шаруашылығының артта қалған жартылай көшпелі, ішінара тұтас көшпелі шаруашылық түрлері ауыл шаруашылығын өркендетуге үлкен бөгет болуда” деп көрсетілді қаулыда. Ал мұның өзі шындыққа сай келмейтін еді. Себебі экономикалық негізі жоқ күштеп ұжымдастыру қарсаңында қазақ шаруаларын бір мезгілде отырықшыландыруды қоса жүргізудің сылтауы болатын. Отырықшыландыру жоспары бойынша (мұны ұжымдастыру жоспары деп қарау керек) 1933 ж. дейін Қазақстандағы барлық шаруа қожалықтарының 81,3 пайызын ұжымға біріктіру белгіленді. Шаруалар қоныстанатын жерлерді суландыру мен мелиорациялық жұмыстарр негізінде 380 мың шаруашылықты отырықшыландыру көзделді. Ауыл шаруашылығына бөлінетін қаржы көлемі 2 миллиард сом болып белгіленді. Кеңес өкіметі отырықшыланатын ұжымдарға несие берді.
Кеңес мемлекетінің бұл науқандағы шараларының нәтижесі кейіннен бұрмаланып көрсетілді. Отырықшыландыруға шаруа қауымы қарсы болған жоқ. Ал ұжымдастыру қысымына, зардабына шыдамай босқын болып кеткен шаруалар ашаршылықтан бас сауғалап өндіріс орындарына, жол құрылысына барып паналауға мәжбүр болды. Оларды кеңестік басқару орындары отырықшылыққа көшкендер қатарына жатқызды. Мысалы 1931 ж. осындай шаруашылықтардан өндірістік орындарға 11000 адам барып паналады.
Ауыл шаруашылығын ұжымдастыруда бұрыннан отырықшыланған ұсақ ауылдардың қоныстануы да тиімді болған жоқ. Өйткені аз ғана үйлерден құралған ұсақ ауылдарда ірі ұжымдық өндіріс ұйымдастыруға және мәдени ошақтар ашып, мектеп салу мүмкін емес еді. Мұның өзі ауылдарды қайткен күнде де топтастырып қоныстандыруға әкеліп соқты. Кейіннен мұндай ұжымдар тарап кетті. Мемлекет отырықшыландыру кезеңіндегі тұрғын үй құрылыстарын салуға қаржы бөлді. Мысалы, 1931 жылы отырықшылық мұқтажына байланысты 38 миллион сом бөлінсе, соның 23 миллион сомы тұрғын үй құрылыстарына арналды.
Ұжымдастыру аудандарында машина-трактор станцияларын (МТС), машина-шөп шабу станцияларын (МСС) құру көзделді. Бұлар шын мәнінде отырықшыландыру аймақтарындағы техникалық көмек көрсету мекемелері болды. Әрине, олардың материалдық-техникалық базасы әлсіз болатын. Оларға үкімет ерекше үміт артты. Мысалы, 1930 ж. 36 ауданда отырықшыландыру шаралары жүргізіліп, оның 5-де машина-шөп шабатын станциялар ұйымдастырлды, ал 1931 ж. 30 ауданда осындай 20 машина-шөп шабу станциялары жұмыс істеді.
Қазақ шаруаларын отырықшылыққа көшіруде социалистік ұрандардың алға тартылып, Кеңес өкіметі Қазақстанға үлкен жаңалық әкелгендей болды. Сталиндік ұжымдастырудың Қазақстанда Ф. Голощекинше жүзеге асырылуы қазақ халқын қасіреті мол апатты аштыққа душар етті. Қазақ халқына келген бұл апатты құбылыс, оның тарихындағы ең қайғылы кезеңі - халық трагедиясы туралы қазіргі кезде айтылып та, жазылып та жатыр. Қазақстанда күштеп пәрменді науқан ретінде жүргізілген ұжымдастыру науқаны шаруалар қожалықтарын ортақтастыру, біріктіру жағынан кенже қалған жоқ. Оны мына мысалдан да көруге болады. Егер 1928 ж. республикада ұжымдастырылған шаруашылықтың мөлшері 2% - ғана болса, 1931 ж. олардың саны 65-ке дейін жеткізілді. Ал кейбір жедел қимылдаған – Орал, Петропавл округтарында шаруалардың 70-тен астамы колхоздарға біріктірілді. Бұл баспасөз бетіндегі келтірілген мәліметтер. Ал, енді басқа деректерге назар аударып көрелік. 1928 жылы 1 қазанда Қарқаралы округінде 39 колхоз болса, 1929 жылдың көктемінде олардың саны 102-ге жетті, ал Қызылорда округінде осы мерзім ішінде колхоздардың саны 78 ден 228 ге дейін көбейді. Ұжымдастыру науқаны жүргізілген кезде колхозшылардың жеке меншігіндегі, семья қажетіне керекті шамада мал бастарын,айталық сиыр, ұсақ мал, үй құстары сияқтыларды сыпырып алудың қажеті жоқ-ақ еді. Бірақ олай болмай шықты. Малдың барлық түрін барынша ортақтастыру жөніндегі нұсқау жоғарыдан берілді.
1930 ж. 2 қаңтарда Қазақстан Орталық Атқару Комитетінің екінші сессиясы “Қазақ елін отырықшылыққа айналдыру жолдары туралы” қаулы алды. Қаулыда былай делінген: “Қазақ шаруашылығын социалдық негізге қайта құру дәуірі Қазақстан шаруасының қарқынды түрде ілгері басуы, қазақ елінің ауыл шаруашылығы коллектив жолымен қоныстандырылып және отырықшылыққа айналдырылып, оның өсуі екпінді түрде жүргізілуді керек етіп отыр”. Осы міндеттерге сәйкес сессия “Бес жылдың ішінде Қазақстанның солтүстік және оңтүстік аудандары қоныстандырылып болуы керек. Бес жылдың аяғында 808 мың үй қоныстандырылып 567 мың үй агрономдық жолдармен отырықшылыққа айналдырылсын”, - деп көрсетті. Осы сессияның қаулысы жоспарлы түрде жаппай отырықшылыққа айналдырудың басы болды.
Қазақ АКСР Халық Комиссарлары Кеңесінің жанынан отырықшыландыру комитеті /Оседком/ құрылды. Комитетке үкімет Кеңесінің төрағасы басшылық ететін болды. Қазақстан Халық Комиссарлары Кеңесінің 1930 ж. 8 қаңтардағы қаулысында: “Қазақстан Орталық Атқару Комитеті екінші сессиясының қаулысын жүзеге асыру үшін және де Қазақстанның жалпы халық шаруашылығын ілгері бастыруда көшпелі, жартылай көшпелі шаруаларды, батрактарды, орташаларды отырықшылыққа айналдырудың маңызы өзгеше артық екендігін ескеріп қаулы етеді. Қазақстан Комиссарлар Кеңесі жанында отырықшылық жұмысын басқаратын комитет ұйымдастырылсын”, - деп шешілді. Сөйтіп Қазақстан Орталық Атқару Комитетінің қаулысын мақұлдады, комитеттің басшысы болып республиканың Халық Комиссарлар Кеңесінің төрағасы тағайындалды. Отырықшылыққа көшіру үшін арнайы мемлекеттік аппараттың құрылуы және оған Халық Комиссарлар Кеңесі төрағасының тағайындалуы бұл науқанға зор саяси маңыз берілгенін көрсетті. Қазақ АКСР Халық Комиссарлар Кеңесінің жанындағы отыр
| |  скачать работу |
Қазақ шаруаларын отырықшылыққа көшірудегі мемлекет саясаты (ХХ ғ. 20-30-шы жж.) |
|
|
|
Погода в Алматы |
на 10 дней |
другой город |
|
