Қазақ топонимдерінің фоносемантикалық сипаты
Другие рефераты
Халықтық географиялық терминдерді фоносемантикалық тұрғыдан қалыптастырудағы глоттогенез мәселесінің рөлі. Ғалымдардың пікірінше, алғашқы сөз қорының белгілі бір бөлігін географиялық терминдер құраған. Алғашқы жер - су атаулары тілдің шығу дәуірінде адамзаттың қауымдастық тіршілігі үшін бірінші кезекте үлкен маңызға ие болған. Сол себепті халықтық географиялық терминдерді глоттогенез мәселесімен байланысты қарастыруға болады.
А.М.Газов-Гинзберг өзінің «Был ли язык изобразителен в своих истоках?» (М., 1965) атты монографиясында, сондай-ақ басқа да ғылыми еңбектерінде семит тілдерінің туыс емес төрт тілдік семьяларындағы дыбыс бейнелеуіш түбірлерді салыстыра келе, тілдің пайда болуындағы дыбыс пен мағынаның байланыстылығын көрсеткен. Ал, чуваш ғалымы Г.Е.Корнилов өзінің зерттеулерінде «идеофон және имитативтер символикалық түрде дыбыс бола тұра, жанды немесе жансыз объектілерді бейнелей алады» деген пікірді дәйекті түрде ұсынды [1, 14].
Көне заманнан қазіргі тілтанымға дейін және қазіргі кезеңде фоносемантика бағыты өркендей бастаған жағдайда, сөздегі дыбыс пен мағына байланысы көптеген ғалымдарды толғандырды. Дыбыстағы заттың (аталған нысанның) символикалық немесе еліктеуіш көрінісі кейбір ғалымдар тарапынан тілдің пайда болу мәселесімен байланысты қаралды. Осы тұрғыдан алғанда, қазақ тілінің негізгі сөздік қорында сақталып қалған кейбір географиялық терминдерді еліктеуіш және дыбыс символикалық сөздер ретінде «алғашқы» сөздер қатарына жатқызуымызға болады. Бастапқы немесе «алғашқы» сөздер дыбыс бейнелеуіш сөздер болғаны жайында академик Ә.Қайдар былай жазады: «Бағзы заманда дыбысты елестетудің өте көне ең қарапайым түрі әрбір тілде тек бір ғана дауысты дыбыстың көмегімен жүзеге асса керек және осылай болуы күмәнсіз де. Демек, о баста ата-бабаларымыздың қоршаған ортадағы дыбысты елестету қабілеті өте бір жақты, жалпылама, яғни сөйлеу тіліндегі /а/, /ә/, /о/, /ө/, /е/, /ұ/, /ы/, /і/ секілді дауысты дыбыстар негізінде дүниеге келген. Өте көне географиялық терминдердің құрамында ілкі еліктеуіш түбір сақталғанымен, тілдің эволюция барысында ол түбір – дыбыс бейнелеуіш тұлға дербес қолданудан қалады, себебі «құбылысқа еліктеудің мәні мен мағынасына, табиғатына қарай, дауысты дыбысқа үнемі дауыссыздар үстемеленіп жалғанып отырған» [2, 174]. Еліктеуіш негіздердің құрамдық дамуы бірнеше тарихи сатыдан өтіп, ұзақ кезеңдерді өткізгенін ескерсек, қазақ тіліндегі көне деп саналатын географиялық терминдердің тілдік тұлғасынан ілкі еліктеуіш түбірді тауып алып, оны фонемотип немесе идеофон, имитатив сипатында қарастырып, фоносемантикалық сипаттамасын бере аламыз. Басқаша айтқанда, тілдің пайда болған кезеңінде туындаған «алғашқы» сөздер ретінде географиялық терминдер таза, дербес күйінде күні бүгінге жетпеуі мүмкін, бірақ ілкі бейнелеуіш түбірлі көне терминдер өз морфемдік (морфологиялық) құрамын сақтап қалған.
Қазақ халықтық географиялық терминдерінің құрамында кездесетін өте көне сөздердің тілдің алғашқы шығу дәуірінде пайда болғанын көрсететін дәйекті және жанама сипаттамаларына жататын мына белгілерді атап кетуімізге болады: 1) олар, әдетте, бір буынды ілкі түбірлі сөздер болып келеді; 2)географиялық термин ретінде көптеген тілдердің сөздік қорында кездеседі, тіптен бір-біріне жанаспайтын, туыс емес тілдерде де ондай географиялық апеллятивтер ұшырасып қалады; 3) өте көне, «алғашқы» географиялық түбірлерде (сөздерде) дыбыс бейнелеуіштік қызметін атқаратын имитатив, идеофон (Г.Е.Корниловтың терминологиясы бойынша) немесе фонемотип, фоносемантикалық модель (С.В.Ворониннің терминологиясы бойынша) міндетті түрде болады.
Қазақ халықтық географиялық терминологиясында кездесетін, бірақ мағынасы көмескіленіп қалған және қазіргі кезде дербес қолданылмайтын қара сөзінің (Найзақара, Үшқара т.б. топонимдерде) фономорфологиялық және семантикалық параллельдері трансконтинентальдық ареалдарда ұшырасады. Э.М.Мурзаевтың көрсетуінше, мысалы, осындай семантикалық және морфемдік тұлғалары өте жақын апеллятивтерге орыс тілінде гора, ауған тілінде гар, грузин тілінде гора – «горка, холм», албандарда – gur, армяндарда кар – «камень», авестада gairi – «гора», хиндиде – гар – «замок, крепость», тибетте гархи – «крепость», әзербайжандарда отгар – «гора с хорошими пастбищами», Сахарада гара – «холм с твердыми склонами, скалистый останец, скалистая гора» жатады [3, 109]. Қазақ халықтық географиялық қара термині мағыналық және тұлғалық жағынан Сахарадағы гараға өте ұқсас, жақын: Қара (қара; дәлме - дәл мағынасы - қара; карталарда көбіне - гара) жалаңаш тұстары көбіне кәдімгі қара түсті болып келетін қатты тау жыныстарынан құралған шоқы немесе салыстырмалы түрде ірі болып келетін биіктік. Көкжиектен қарағанда, мұндай биіктіктің сұлбасы алыстан қара болып көрінеді. Осыдан келіп ол қара деген атау алған. Қазіргі таңда қара сөзі термин ретінде қолданылмайды, бірақ өзіндік географиялық атау құрамына жиі енеді: Үшқара, Берікқара, Иманқара, Жетіқара т.б. Моңғолдарда да жалқы есім құрамында Нарынхара, Доланхара деген биіктік атаулары кездеседі.
қа/ка имитативі дыбыстық символикалық кешен ретінде «үлкен, бірақ асуға болатын», яғни шыңына шыға алатын кедергіні, биікті, жартасты, тауды бейнелейді. Ка/қа имитативі дауысты және дауыссыз екі-ақ дыбыспен дыбыстық символика арқылы «тау», «биік» (үлкен), «жартас» ұғымын, бейнесін, сипатын беріп отыр.
қа/ка «тау», «жартас», «биік» имитативінде к және а өлі (консервіленген) рудименттер кезінде дербес дыбыстық символика сөздер болған деп жорамалдауымызға болады. Б.Сағындықұлының зерттеуі бойынша, ішкі флексия болмаған кезде, яғни дауысты дыбыстар лексика-семантикалық, стилистикалық т.б. қызмет атқармаған уақытта «әр түсінік үшін бір дауысты жеткілікті болған» [4, 101].
В.В.Левицкий 28 тілдің деректерін келтіріп, «үлкен-кіші» ұғымдарын талдап, «үлкен» ұғымын артқы, ұяң, шұғыл, діріл (әсіресе, [о], [а], [r], [d], [z]) дыбыстар білдіреді деп жазады: «Понятие «большой» символизируется задними и нижними гласными, звонкими, смычными, дрожащими» [5, 58]. Осы деректерге сүйенсек, *кар архетипінде р® а дауысты дыбыспен қоса «үлкен», яғни «биік» деген ұғымды символикалық түрде көрсетіп тұр. Ал, Т.В.Быстрова, В.В.Левицкий, О.Ф.Шевченко фонемалар тіркеуінің символикалық қызметі жайында жазған мақаласында qr (яғни к (а) r) «үлкен» ұғымын береді деп пайымдаған.
Сонымен, ежелгі дәуірде *кар/қар имитативі немесе фоносемантикалық моделі «тау», «жартас», «биік» ұғымдарына байланысты пайда болып, жеке, дербес сөз ретінде пайдаланылған деп болжауымызға болады. Осы имитативтің өзі, жоғарыда көрсеткеніміздей, жеке идеофондардан құралған, мүмкін, кезінде сол жеке идеофондар, атап айтсақ к/қ, а, р дербес сөз ретінде де қолданылған шығар. Сол бастапқы тілдің пайда болуы заманындағы имитативтерді сөз деп айтуға болмайды, себебі ол дәуірде сөйлеу тілінің сапалық күйі басқаша болатын.
Имитатив - тілдің алғашқы пайда болған кезіндегі адамның бастапқы сөйлеу тілінің материалдық көрінісі. Тілдің (тілдердің) пайда болуы, шығу дәуірі тілдің (тілдердің) имитативтер түріндегі күйімен байланысты болған. Сол себепті, имитативтік табиғаты бар өте көне, бір-біріне тіптен ұқсамайтын, ешқандай туысқандығы жоқ тілдерде консервіленген түрде сақталған географиялық терминдер бір-біріне ұқсас немесе бір болып келеді. Тілші ғалымдар ондай ұқсастықты тілдер арасындағы туыстықпен, алмасу процестерімен түсіндіреді, бірақ осы көне, «алғашқы» географиялық сөздер арасындағы түпкі, түбегейлі ұқсастықтар олардың имитативтік табиғатында жатқан көрінеді. Басқаша айтқанда, қазіргі дәуірде әр түрлі алуан тілдерде белгілі болып отырған бір-біріне жақын, мағынасы өте ұқсас және құрылымы жақын географиялық терминдер бәріне ортақ бір имитативтен (имитативтік түбірден) өрбіген болуы керек деген тұжырым жасаймыз.
1.2Физика-географиялық апеллятивтердің фоносемантикалық сипаттамасы. Кез келген тілдің топонимиясында сол елдің жерінің физика-географиялық құрылымын сипаттайтын апеллятивтер құрап жер-суға қатысты жалқы есімдердің негізі, семантикалық тірегі болып келеді. Сол себепті көптеген топонимдердің мағынасын оның құрамындағы географиялық апеллятивтер анықтайды.
Зерттеу барысында қазақ тіліндегі жалпы географиялық есімдердің (географиялық апеллятивтер, халықтық географиялық терминдер) және топонимдердің құрамындағы дыбыс бейнелеуіштік сөздерді табу және сипаттау үшін С.В.Ворониннің фоносемантикалық талдау тәсілін қолдандық. Соның негізінде фоносемантикалық (имитативтік) сипаттама жасалатын сөздегі белгілі бір дыбыстың немесе дыбыс тіркесінің (сг, гс, сгс т.б. ежелгі түбірлер) белгілі бір түсінікпен (мағынамен) немесе түсініктер (мағыналар) кешенімен байланысы жөнінде жорамал, болжам ұсынылады. Дәлел, дерек ретінде фонетикалық және семантикалық белгілері ұқсас, жақын немесе дәл келетін лексемалар туыстас бір тілден келтірілді, ал көп жағдайда бірнеше тілдер (ностратикалық, тілдер семьясы, туыстас тілдер) ауқымында қарастырылды.
Атап айтқанда зерттеуде қазақ тіліндегі қыр, шоқы, көл географиялық апеллятивтер фоносемантикалық негізде басқа туыс немесе туыс емес ностратикалық деңгейде кездесетін бірнеше географиялық термин апеллятивтермен салыстырылып, талданды. Сондай – ақ гидрографиялық, яғни су нысандарының физикалық сипаттары орографиялық, яғни жер бедері нысандарынан мүлдем бөлек болатыны белгілі. Сол, Денотаттық құрылымдарда айырма ерекшеліктерге тән сипаттар дыбыстық деңгейде қалай символданып, белгіленетіні де фоносемантикалық талдау барысында анықталады.
Қазақ топонимдер (гидронимдер) құрамында жиі кездесет
| |  скачать работу |
Другие рефераты
|
