 |
|
Қазақстан құрамындағы кезеңде Қарақалпақ Автономиялық облысының қалыптасу тарихы
кетін құру мақсат-мүддесінен қарақалпақтарға да ортақтық іздеуде М.Қ. Қойгелдиев зерттеулерінің маңызы кең болды [9]. Сонымен қатар, М.Қ. Қойгелдиев және Т.О. Омарбековтердің серіктес авторлығымен жазылған зерттеу жұмысында да жергілікті басшылар тарапынан орын алған асыра сілтеу амалдары өзіндік бағасын алады [10]. Қазақстан тарихының өзекті мәселелерін аумақтық және саяси-әлеуметтік ерекшеліктер, күштеп ұжымдастыру және зобалаңға ұласқан қасіреттер аясында қарастыру, оның ҚАО тағдырына әсерлі тұстарын ажырату, сондай-ақ Тақтакөпірдегі Кеңес билігіне қатысты бас көтеру әрекеттерінің мазмұнын бағамдау Т.О. Омарбеков еңбектерінде жете қаралған.
Түркістанның тұтастығы мен азаттығын қолдап, соның жолында адал еңбек еткен қазақтың ұлт зиялысы Т. Рысқұловтың «Түркістанның Автономиялығы туралы тезистерінде», ондағы халықтардың қатарындағы қарақалпақтардың да тарихи тағдыры талданады. Ірі саяси тұлға Тұрар Рысқұловтың қоғамдық қызметін баяндайтын О. Қоңыратпаев зерттеуінде, Орта Азиядағы ұлттар арасындағы мемлекеттілік туралы мәселенің шиеленіскен жағдайлары Т. Рысқұлов көзқарастарында жіктелуі, қаралып отырған мәселенің мазмұнын ашуға мүмкіндік береді. Зерттеу тақырыбын ашудағы түркі тектес халықтардың ұлт зияларының аумақтық мемлекет құру мәселелеріне қатысты көзқарастарын қадағалауда А.М. Ауанасованың монографиялық еңбегі басшылыққа алынды [11].
Зерттеу ауқымы кезеңіндегі уақыт мәселелерін әлеуметтік-экономикалық тұрғыда қарауда Ж.Б. Әбілғожиннің және кеңестендіру саясатының саяси салдарынан туындаған шетелдегі қазақ диаспорасы, оның ішіндегі Қарақалпақстандағы қазақтар мәселесі Г.М. Меңдіқұлованың еңбектерінде көрсетіледі.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы ұлт зиялыларының мемлекеттілік құру жолындағы саяси көзқарастары, кеңестік ұжымдастыру және оған қарсылық, 1931-1933 жылдардағы аштық, саяси қуғын-сүргін құрбаны болған тарихи тұлғалар туралы зерттеулердің тәуелсіздікке қол жеткізгеннен бергі кезеңде көптеп қорғалуы, осы тарихи кезең мәселелерінің өзектілігін анағұрлым арттырды. Әсіресе, Ж.Т. Таңатарова, Ш.Ә. Айдарова, Ә.Б. Пірманов және С.О. Смағұловалар жүргізген зерттеу тақырыптарының мәселелері өткір. Сонымен қатар, тақырып мәселесін ашуда Орта Азия халықтарына ортақ болған және кеңестік тарихнамада «ұлтшыл» деп айыпталып қаралатын қозғалыстар санатындағы «Шуро-И-Уламоның» саяси ұстанымы мен Түркістан (Қоқан) Автономиясы мәселелерін көтерген Э. Әзірбергенова мен Ж. Ахметовалардың ғылыми мақалалары да қаралды. Қазақ зиялыларының ұлттық мемлекеттілік үшін күресі қарастырылған Л.М. Хасанаеваның ғылыми мақаласындағы мемлекет, Автономия мәселелері зерттеу тақырыбының ауқымын ашуда маңызды қолданысқа енді [12].
Кеңестік биліктің ыдырауымен қатар келген одақтың бұрынғы халықтарының ұлттық тарихын қайта қарауға деген жаңаша ұстаным қарақалпақтық зерттеушілерге де тың әсер әкелді. Ұлттық-аумақтық межелеу шараларынан қарақалпақ ұлты үшін озық бетбұрыс іздеген, сол үшін заман кертартпалығына да ұшыраған Аллаяр Досназаровтың жаңаша саяси тұлғасы К. Байниязовтың зерттеуінде қаралды [13]. Тәжіктердің де кеңестендіру жылдары қысымға ұшырауының тарихи беттерінен қарақалпақтармен ортақ болған одақтың саяси шараларын саралау Р. Масовтың зерттеуінде қаралған. Зерттеу жұмысында ғылыми басылым беттерінде жарық көрген ғылыми мақалалардың да қолданыстық аясы кең болды. Қарақалпақ жеріндегі ұжымдастырудың демографиялық салдары А.А. Жолдасовтың [14], сонымен бірге аумақтағы мемлекеттіліктің қалыптасуы кезеңіне қатысты жаңа құжаттардың талдануы С.У. Нұржановтың [15] ғылыми мақалаларында қаралып, қазіргі кезеңдегі қарақалпақ ұлтының мүддесіндегі озық тарихи көзқарастар қатарын жаңартты.
Бүгінгі қазақ пен қарақалпаққа ортақ болып отырған экологиялық, әлеуметтік мәселелер, Қарақалпақстаннан келіп жатқан оралман қазақтар жағдайы, сондай-ақ бос жұмыс күшін құрап отырған Өзбекстандағы қазақтардың әлеуметтік қал-ақуалын көтерген жарияланым және ақпаратты-аналитикалық басылым беттеріндегі мақалаларда зерттеу барысында айналысқа енді. Бұл еңбектер жұмыстың зерттелу деңгейін қанағаттандыра білді.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Диссертациялық жұмыстың деректік мазмұнын негізгі дені осыған дейін айналысқа енбеген мұрағат қорларындағы құжаттар және Кеңестік үкімет бас қосуларының жинақтары, зерттеу мәселесі арқау болып отырған кезеңде шығып тұрған басылымдар, статистикалық мәліметтер, КСРО заңдар жинағы, Қазақстан Республикасының Заңнамалары, құжаттар мен материалдар жинағы, хрестоматиялар құрады.
Қарақалпақ Автономиялық Республикасының Жоғарғы Кеңес мұрағаты 1-қорының [16], Қарақалпақ Автономиялық Республикасының Мемлекеттік мұрағаты құпия болып келген 13, 30 және 322-қорларындағы құжаттар Автономиялық облыстың құрылу тарихы, кеңестендіру саясаты құралына айналған ұйымдардың құрылымдық мәселесі әрекеттерін сипаттады [17].
Қазақстан Республикасы Президенттік мұрағатының 139 және 141- қорларындағы Қарақалпақ Автономиялық облысының құрылуына қатысты шешімдері, аймақтағы жер-су реформасының жүргізілуі, ұжымдастырылуы, табиғи зерттелуі, әлеуметтік-экономикалық ұйымдастырылу мәселелері, Тақтакөпір оқиғасының шынайы мазмұны сипатталған және облыстың республика қарамағынан шығарылуы мәселесі көрсетілген құжаттардың партиялық қарарлары, стенограммалары және Одақтық ақпараттары зерттеу нысанасына ілікті [18-19].
Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік мұрағатының 350 қорындағы Қарақалпақ Автономиялық облысын Ресей Федерациясына беру кезіндегі Қазақ АКСР-і мен ҚАО арасындағы шекара мәселесінің екі тарапты да қанағаттандырмауына байланысты құрылған комиссияның қорытындылары көтерілді [20].
Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясының және Өзбекстан Республикасы Ғылым Академиясының Қарақалпақ бөлімшесіне қарасты ғылыми кітапханалардың сирек қолжазбалар қорында жүйелі зерттеу жүргізілді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қоғамда қалыптасқан жаңа рухани сұраныстарға жауап бере отырып, кезінде еркін қалам тарту мүмкін болмаған күрделі тақырып, саяси билік үрке қараған Қарақалпақ Автономиялық облысының құрылуы мен оның кейінгі болашағының тарихи таралымын уақыт өлшемдерінен қарау зерттеу тақырыбының мақсаты болып табылады.
Осы мақсаттан келіп туындайтын зерттеудің келесі міндеттері анықталады:
- жұмыс мазмұнына сәйкес деректер кешенін жіктеу;
- көрсетілген құжаттарға сипаттама беру және мәліметтердің әрбір тобына талдау жасау;
- құжаттық мәліметтердің ақпараттық құндылығын анықтау мүмкіндігін, ғылыми талдаулар мен сараптау тәсілінің әрі қарай жүзеге асуына ұсыныс білдіруді және жан-жақты қорытындылар жасауды қалыптастыру;
- құжаттар мазмұнын талдау негізінде ҚАО-ның тарихи даму кезеңіндегі кейбір немесе бірқатар себептермен тарихшылардың назарынан тыс қалған, әсіресе кеңестік партия аппаратының қалыптасу үдерістері, оның әкімшіл-әміршіл түрге ауысуы сәттерін байланыстыруды жария ету;
- Қарақалпақ Автономиялық облысының ҚазАКСР-і аумағында құрылуына негіз болған саяси-әлеуметтік, рухани сұранысының динамикасын сипаттау;
- зерттеу кезеңіндегі Қарақалпақ Автономиялық облысындағы Кеңес үкіметінің бірқатар саяси-экономикалық шараларының, мысалы жер-су реформаларына даярлық және облыстың жеке шаруашылықтарын ұйымдастыру секілді шаралардың барысы мен салдарын бағамдау;
- Қазақстан тарихындағы жалғыз ғана болған Автономиялық бірлестік мәселесінің тарихи спецификасын ажырату;
- сонымен бірге, мұрағаттардағы құпия болып келген қор құжаттары мазмұнының тарихи шындығын жіктеу;
- Автономиялық облысты даулы Шурахан ауданына байланысты тартыстан басталған өзбектердің қарақалпақ жерін мақта шаруашылығына пайдалануды көздейтін түпкі амалдарының, Ресейге берумен сабақтасатын тұстарынан оның Қазақстаннан бөліну себебін анықтау;
- Тақтакөпір бас көтеруінің деректік мазмұнының және қарақалпақ жеріндегі қазақ босқындары тағдырының тарихи ақиқатын жасау;
- қазақ-қарақалпақ байланысының түркілік тектілік бірлігін, бүгінгі аймақтық интеграция саясаты аясында талдау және қазіргі қарақалпақ жерінен тарихи Отандарына оралып жатқан қазақтардың тұрақтану мәселелеріне ден қою.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы Қаракалпақ Автономиялық облысына қатысты қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық үрдістерді, ол жердегі тап күресіне қатысты және өзге де тарихи кезеңнің ортақ заңдылықтарын анықтауға басымдықпен келген өтпелі көзқарастардың басшылыққа алынбай, жаңаша адамзаттық құндылықтар тұрғысындағы сұраныстармен алмастырыла қаралуы болып табылады.
Кеңестендіру жылдарындағы жаңа жүйеге енудің аумақтық ерекшелігін саяси науқаншылық, реформалық ортақ өзгерістерден ғана емес, сол уақыттың әлеуметтік сұранысына сай қарау зерттеу жұмысының біршама ілгерлі құрылымын жабдықтады.
Зерттеу тақырыбының Автономиялық облыс тарихының мәселесінде қойылуының өзі Отандық тарихнамадағы жаңа аспектіні білдіреді.
Сондай-ақ 1924-1930 жылдардағы кезеңдердегі зерттеу мәселесін ашуға негіз болған құжаттарды кешенді зерттеу тарихи-қолданбалылық, сондай-ақ деректанулық тәсілдер тұрғысында қаралуымен де ерекшеленді.
Диссертациялық жұмыстың хронологиялық шеңбері 1924-1930 жылдар. Ұлттық-аумақтық межелеу комиссиясының ресми қорытындысына қарай Кеңестердің Қазақ Орталық Атқару Комитетінің Кіші Төралқалығының 1924 жылғы 17 қазандағы Қазақ АКСР-і құрамында Қарақалпақ Автономиялық облысының құрылуы туралы қабылдаған негізгі шешімінен басталған және Ресей Федерациясы құрамына қабылданған уақытының аралығы.
Зерттеу нысанасы мен пәні – Қазақ АКСР-і құрамында құрылған Қарақалпақ Автономиялық облысы тарихының толық құрылымдық мәселелері мен оның тарихи негізі, сонымен бірге қазіргі кезеңдегі қазақ-қарақалпақ тарихын түзудегі алғышарттардың айқындалуы болып табылады.
Зерттеу объектісі. Қарақалпақ ұлтының Кеңес үкіметі тұсындағы Автономия құру мәселесін көтеруі және оны түпкілікті шешу жолдары.
Зерттеу жұмысының теориялық-методологиялық негізі
| |  скачать работу |
Қазақстан құрамындағы кезеңде Қарақалпақ Автономиялық облысының қалыптасу тарихы |
|
|
|
Погода в Алматы |
на 10 дней |
другой город |
|
