 |
|
Қорқыт ата
ып алуға болады деген ежелгі түсінікпен байланыстырған. Рулық кезде қан фетиш болғандықтан, оның бұл пікірінің жаны бар. Ол, сондай-ақ, Дионистің шарабы туралы және Дионис Эсхилдің досы саналғанын айтып, шараптың қуат берушілік маңызы қанның қасиет саналғанының өзгерген түрі деп қараған. Мұны теріске шығару қиын. Өйткені, ежелгі үнділерде абыздардың Құдайға арнаған жалбарынуларының күшті болуы қасиетті сома ішумен байланысты деп қабылданған. Ал грек мифологиясында музалар таңдаулы адамдардың ұртына ғажайып шық салып кетеді, ондай адамнан балдай тәтті сөз шығады деп сенген [9, 339-б.]. Сонымен бұл айтылғандар тек бақсы ғана емес, поэзияға қатысты типтердің айрықша танылуы себебін анықтауға көмектеседі. Шындығында, В.М.Жирмунский мәселені дәл осылай қоймаса да, Орта Азиядағы бақсы сөзінің екі түрлі мағынасы бар екені, қазақтарда – емші, түрікмендерде – халық ақыны, ал өзбектерде әрі емші, әрі ақын ретінде қызмет атқаруына мән беріп және ғұрыптық фольклордың өзі өлеңсіз болмауы оның магиялық қасиетіне деген сенімнің болғанын, манасшылардың емшілікті де қатар алып жүргенін жазған [10, 29-б.]. Бақсының емшілігі мен манасшыларға деген халық сенімінің астарында біртекті қабылдау болмаса керек. Жыршылар, әдетте, жоғары күштерге сенеді, бірақ ол бақсылардың көмекшілері – жын еместігі белгілі. Аруаққа сену тек бақсылардың маңызды арқа сүйер көмекшісі емес, жыршылар Құдайға да, аруаққа да мойынсұнған.
Құдайдың таңдаулысы – шаман экстазға түскен кезде әлемдік құпияларды біле алады. Мұндай құпияларды білу үшін шаманның орны әлемдік ортада болуы керек, лира осылайша әлемдік ось қызметін атқарған. Ендеше Қорқыттың Сырдария өзенін жер ортасы деп келуімен бірге оның қобызы да әлемдерді байланыстырушы және әлемдік осы қызметін атқарғанын ескеру керек. Қорқыттың қобызды қалай жасағанын түсіндіретін бірнеше нұсқа белгілі. Оның бірінде ақ сақалы беліне түскен, ақ таяғы көк тіреген әулие қарт аян арқылы мәлім еткен.
– Уа, Қорқыт, тұр! – дейді әулие.
– Сен бір аспап жаса. Аспабың алты жасар атанның жілігіндей болсын, шанағы қара бақырдай болсын, көні аруананың бауыр терісінен болсын, тиегі ор текенің мүйізінен болсын, ішегі бесті айғырдың құйрығынан болсын. Аспабыңның аты қобыз болсын. Сол қобыз қиялыңа – қанат, жолыңа – шырақ, жаныңа араша болар!
Қорқыт осындай аян естіп оянғанда, көкірегі күйге толып, көмейінен саз саулағандай халде оянады. Әулиенің айтқан шарттарын түгел орындайды. Аспап дайын болғанда көкірегін кернеген саз қобызына көшіп, оның сарынына ұшқан құс, жүгірген аң, ескен жел – бәрі сүттей ұйып, тыңдайды [11, 256 – 257-б.]. Осы мәтінде аталған малдың бәрі дерлік тотем болған. Түйе Желмая арқылы белгілі болса, саха мифінде жылқы аспан жаратылысы деп қабылданған және «Алып Манаш» арқылы алтайлықтардың түсінігінде ол аспанға көтеріліп, біресе жұлдыз, біресе қылға айналуымен-ақ ерекше жаратылыс деп танылғанын білеміз. Ешкінің халық арасында жеңілтек атануы оның желден пайда болғаны деп айтылғанымен, бұл кейіннен қосылған сарын. Көкпар ойыны сақтар дәуірінде ешкі өнімділік символы болуымен байланысты шыққан [12, 75-б.]. Сондықтан музыкалық аспаптардың пайда болуы Құдай немесе тотемдік нанымдармен сабақтастық негізде жасалған деген танымның болғаны анықталады. Грек мифологиясында сыбызғы жасаушы Пан ешкі сирақты, ешкі мүйізді, ешкі сақалды көрінгенімен, ол құбыжық емес. Ол туралы «Мифы народов мира» энциклопедиясында: «божество стад, лесов и полей» деп, оның Дриопа нимфа мен Герместің (басқа нұсқада Пенелопа мен Гермес) баласы, Олимптегі құдайлардың қатарына кірген деп жазылған.
Панның құбыжық еместігін А.Ф.Лосевтің: «Иконографическими рудиментами необходимо считать те, которые относятся к внешнему виду данной мифологической фигуры, змеиный хвост у Кадма, рога и копыта у Пана, совиные газа у Афины и коровьи у Геры, серебряные или чешуйчатые ноги у Фетиды, бычачья голова у Минотавра, лошадиное туловище у кентавров» [13, 21-б.], – деп, бұл белгілердің аталмыш образдардағы архаикалық мифологиядағы сипаты екенін айтқанынан білуге болады.
А.Тойшанұлы моңғолдардағы хуур, товшуур, икел аспаптарының жасалуына Құдайдың да, шайтанның да араласуы бар екенін, шайтан исламға дейінгі фольклорда трикстерлік қызмет атқарғанын анықтаған. «Мифы народов мира» атты энциклопедияда Диқан бабаның кетпенін шайтанның тесіп кеткенін жазған мәлімет назардан тыс қалып келген. Сондықтан болу керек, соңғы кезге дейін шайтан (сатана) классикалық діндерде Құдайға антагонист ретінде шыққан деп түсіндірілген. Шайтанның трикстерлік қызметі деп айтпаса да, Е.М.Мелетинскийдің еңбегі оны кеңірек түсінуге көмек береді. Ол меланезия мифтеріндегі егіздердің қызметін талдағанда бірі халыққа қызмет етуші мәдени қаһарман болса, оның жасағанын бүлдіретін трикстер де мәдени қаһарман, тек теріс сипатта деп түсіндірген. Нақтырақ айтқанда: «…полезная и вредная деятельность братьев-близнецов выражает не противопоставление добра и зла, а скорее – ума и глупости, трудового опыта и неумения» [14, 34-б.], – деп жазғаны Қорқыттың қобызды қалай жасағанын түсіндіретін екінші мәтінді талдауға мүмкіндік береді. Қорқыттың қобыз жасауда біраз қиналғанын көрген шайтандардың оны күлкі қылған әңгімесі қарақалпақ фольклорында [10, 553-б.] сақталған, міне, олардың «білгішсініп» тұрғанын естіген Қорқыт ол жерден кетіп қалған сыңай танытып, жасырынып тұрып, қобызды қандай ағаштан, қалай жасау керектігін естіп-біліп алған деп баяндалады. Сондықтан Е.М.Мелетинскийдің трикстер теріс мәндегі мәдени қаһарман бола тұрып, адам жасай алмай жатқан кезде «білгішсінуі» туралы айтқанын шайтанның қызметін кеңірек түсінуге қолдануға болады.
Полинезиялық То Кабинан мен То Карвувудың бірі – шынайы (оң), екіншісін теріс әрекет етуші деп бағалағанның өзінде бұл бейнеде комедиялық бастау бар деп есептеген [14, 34-35-б.]. Осындай дамудан өткеннен кейін ғана классикалық діндегі шайтандардың қызметі антагонистік сипатқа тұрақтаған. Сатиралық ертегілерде шайтандарды адамның жеңуі стадиялық тұрғыдан кейінгі заманның, дамыған қоғамның жемісі, соның өзінде таптық қоғамда қарапайым адам ақыл оздырады.
Осы кезге дейін болжаушылық, жауырынға қарап бал ашу, жалпы, балгерлік – бәрі бақсылардың көпфункциялы қызметі болып, кейін бірте-бірте сала-салаға бөлінген деп тану қалыптасқан. Дегенмен бұл ойлануды қажет етеді.
Е.Д.Тұрсынов абыз типін арнайы қарастырмаған, бірақ шамандар мен көріпкелдердің бөлек дамыған типтер [15, 219-б.] деген пікірі дамытылуы қажет сияқты.
Бақсы сарындарында «Қорқыт ата – пірім» деген сөздердің айтылуы оны бақсы ретінде қабылдауға негіз бермейді. Бұл кейінгі буын бақсылардың халық жадындағы құрметті өкілдердің бірі ретінде кіріктіруі салдарынан болуы мүмкін. Негізі, бақсы дегеннің бәрі емшілікпен айналыспағанын сахалардағы шамандардың ақ және қара деген бөлінісінің өзінен де аңғаруға болады. Ақ шаман емшілікпен айналыспайды, сондықтан жындармен ешқандай байланысы жоқ және сол үшін экстазға түспейді. Яғни ақ деген сөздің өзі осылайша тазалықты білдіреді және сахалардың Жаңа жылдық Ысыах мерекесінде Құдайға жалбарыну жасайтын, батаны көп білетін ақ шаман таңдалады. Қара шаманның мұндай ғұрыпты өткізуіне жол берілмейді, бұл оның абаасылардың (адамға зиянды күштер) басшысы Ұлы тойонға бағынышты қызмет атқаруымен байланысты. Бұл ойды М.Әуезовтің бақсы мен абыз типтерінің арасы кейінгі заманның түрлі ықпалымен қабаттасып кеткенін білдірген пікірімен дәлелдеуге болады. Ол: «Мысалы, ескі замандарда «абыз» дегендер болған. Абыз деген сөз арабша «хапыз» деп шығады. Ізгі, әулие деген сөз. Бақсы өзі әулие орнында күтулі болады. Мінеки, бұл ескілік пен жаңаның жасаған бітімі» [16, 19-б.], − деген. Бақсылық туралы жазғанында Е.Тұрсынов осы пікірді дамытқан. Атап айтқанда, ол сахалардың Ысыах мейрамын өткізу бастапқыда арнайы байланысшыларға жүктелгені, кейін бұл қызметті шамандар өз функцияларына қосып алған [15, 36-б.] деген. Жалпы, Құдай мен адамдар қауымының арасындағы ғұрыптарды өткізуде бастапқыда сол ортадағы білім-тәжірибесі көп бір адам өткізген де, кейін байланысшы тип ретінде шыққан. Осыдан соң ол қызметті шаман өзінің қызмет ауқымына алған. Сондықтан тарих сахнасына шаман типі байланысшыларға қарағанда бұрын шықса да, олардың әрқайсысының өзіне тән қызметі о баста нақтыланған. Е.Д.Тұрсыновтың еңбегінде мұндай байланысшыларды сахалар алшыр деп атағаны жазылған. Ал, Махмұд Қашқаридың «Түрік сөздігінде» Тәңірдің елшісі екі түрдегі атаумен – иалабаш және савшы делінген. Бірақ савшы дегенді «Ұлы Тәңірдің елшісі, пайғамбар» [17, 581; 584-б.], – дегенінен ислам дінінің ықпалы болғаны байқалады. Дегенмен бұларды білу арқылы абыз араб сөзі болғанда, мұның алдындағы кезеңде олардың қалай аталғанын дәл анықтау қиындық туғызса да, шамасын жобалауға мүмкіндік туады. Алайда Е.Тұрсыновтың аталмыш еңбегінде жазғанына қарағанда алшыр тип ретінде сахаларда орнықпай, бұл қызмет шамандарға тиесілі болып қалған. Бірақ Ысыах туралы жазған Е.Н.Романова [18] дәл бұлайша айтпаған. Ысыахты өткізуші ақ шаман, ал қара шаман мұндай ғұрыпқа жақын келтірілмегенін сенімді түрде атаған. Бірақ біздің тақырып үшін маңыздысы Құдай мен адамдар қауымы арасында байланыс қызметін алдымен бақсылардың өткізбегенін айқындап алу еді. Бұл ойымызға дәлелді түрде қол жеткізілді деп ойлаймыз. Өйткені, Қорқыт шаман типінің өкілі еместігін дәлелдеуге бұл қажет жағдай.
Абыздар туралы Ә.Марғұланның «Қазақта «киіз кітап» дейтін ұғым бар, бұл ұғым толығымен абыз аттарымен байланысты жүреді. Халық аңызы бойынша, тас, ағаш, сүйек, теріден басқа бұрынғы заманда жазуды жұқа киіздерге жазып отырған» [2, 214-б.], – деген мәліметінен абыздардың емшілікке қатысы жоқ, олар өз ортасының білімді адамы болғанын анықтаймыз. «Жирен атқа мініп, қобызбен кү
| |  скачать работу |
Қорқыт ата |
|
|
|
Погода в Алматы |
на 10 дней |
другой город |
|
