 |
|
Қорқыт ата
теде өткен Қорқыт Ата, – деген мәтіндегі «өлі десем, өлі емес, тірі десем, тірі емес» деген жолдарды айтқан бұл ңұсқада Қорқыттың әлі толық өлмегені, одан кейін оның өлімге берілмей, жүз жыл тайталасып, өмір сүргені баяндалған. Бұл да алғашқы ңұсқаларда Қорқыттың өлмегенін сездіреді. Өлі мен тірінің арасында жату толық өлді деген ұғым емес деп, Қорқытты мәңгі өлмейтін Қызыр бейнесімен қатар қараған В.В.Бартольд [24, 483–484-б.]. Осылайша бұл типтер ортақтық табады. Қызырдың ислам дінінде пайғамбар деп айтылмауында осындай архаикалық түсініктің ықпалы болған. Оның ислам діні пайда болғанға дейін халық санасында орын алған деген ойға антикалық мифте Тюхе образының болуы мүмкіндік береді. Тюхе де Қызыр сияқты бақыт тілеген адамдардың онымен кездесуді арман етіп жүретін образ болған. Қызыр сияқты ол да жолында кездескен адамды бақытты қылады-мыс, оның да қолы ерекше жұмсақ. Қызыр бейнесі осындай рух-ие немесе пір ретінде пайда болуы мүмкін. Қорқыттың бақсылардың пірі болып аталуы оның алғашқы нұсқаларда пір (жебеуші) өлмейді деген түсінікпен сабақтас.
Гильгамеш тағдырмен тайталасқа түсіп, жеңілсе де, жоғары білімге, тылсым күшті, әсіресе, ажалдың құпиясын түсінуге ұмтылады. Көздеген мақсатына жете алмай, өз жеріне қайтып келсе де, ол көпті көрген, даналыққа жеткен жаңа сапада оралған [25, 312-б.] деген П.А.Гринцердің сөзінен Қорқыттың «өлі десем, өлі емес, тірі десем, тірі емес» деген күйге түсіп, өлмеген күйде танылуы осындай жағдаймен орайлас қабылдауға болатынын көрсетеді.
Құдайға қарсылық сарыны қайдан шықты? Бұл сұраққа Ш.Уәлиханов: «Өлімнен қашудың өзі Алланың жазмышынан бас тарту – ислам діні бойынша күнәкарлық, әсте болмайтын нәрсе, ал шамандық халықтардың аңызының көбісі өлімнен қашу… Қазақ бақсыларының арасында Қорқыт туралы аңыз бар. Сол Қорқыт қазақтарды алғаш қобыз тартуға, сарын айтуға үйреткен ең бірінші шаман» [26, 189-б.] , – деп жазғанынан оның Тәңірлік сенімде адам жанына құзырлық етудің әлі жоқтығын түсінгені белгілі болады. Ал шамандардың өзге әлемдерге барып, өлгендердің жанын қайтаруы құдайлық қызмет емес, сондықтан шамандық жеке мамандану үдерісінен өтіп, орныққанша қатардағы адамдардың өзге әлемге барып-келе алады деген ойдың болғаны түсінікті екені айқындалады. Бұл орайда Е.М.Мелетинскийдің мәдени қаһармандар кейіннен шамандық әпсаналарды тудырғанын, олардың аспанға шығарылуы құдайландыруға жеткізгенін жазған [14, 315-б.] пікірінен өзге әлемдерге бару мүмкіндігі тек шамандарда ғана болған деген оймен шектелмеу керектігі байқалады. Л.Я.Штернберг шаманды Құдайдың таңдаулысы ретінде таныстырса, Е.М.Мелетинский мұндай жағдайда оның тип ретінде қалыптасуы кештеу болған деп есептеу қажеттігіне ой салған. Егер адам жанын алу Тәңірдің құзырында болмаса, адам жаны өлген соң ұшып жүреді деген түсінік қай кезге дейін басым түрде өзекті болған деген сауал тууы керек. Өйткені, албастының әйел өкпесін ұрлау арқылы оны өлімге жеткізу ислам діні орныққанша болғаны түсінікті. Жалмауыз кемпір бейнесін зерттеу барысында албасты о баста адамдардың тууына құзырлық ететін жебеуші рух-ие, ал жалмауыз кемпір оған антагонист бейне – соғыс, сол арқылы өлім мәселесін шешетін рух-ие деген тұжырымдарға қол жеткізілді. Сондықтан алғашқы қауымдық дәуірде тыйымды бұзған адам өз руластары тарапынан қарғыс естіп қана қоймайды, оған жоғарыдан тылсым күштер арқылы келетін өлім туралы түсініктің алғышарттары болған сияқты. Аид сияқты персондалған бейне анық жіктеліп шыққанға дейін жамандық әкелетін бір рух-ие болған. Кісісі қайтқан үй ажалды адастыру үшін орын ауыстырулар жасаған, қаралы үйге «арты қайыр болсын» деп айту ислам дініне дейін болған. Қорқыттың ажалмен күресуі оның ислам дініне мойынсұнбаған қарсылығы деп қабылдауды жоққа шығармасақ та, ажалдың жылан болып келген ерекшелігін ескеру қажеттігі, яғни архаикалық ұғымдағы адам өліміне байланысты сарындардың болу мүмкіндігін ескеру қажет деп ойлаймыз. Демек, қобыздың мистикалық қызметі оның шаман болуын міндеттемейді.
Қорқыттың дүниеге келуін баяндайтын қазақ мәтіні:
Қорқыт туар кезінде
Қараспанды су алған,
Қара жерді құм алған.
Ол туарда ел қорқып,
Туған соң әбден қуанған [2, 187-б.], – деп жеткізген. Ана құрсағынан шыға сала Қорқыт сөйлепті. Марғұлан үңгір адамдардың алғашқы мекені болған соң оны кейіннен ұйық жер санаған деген ойды білдірген. Осыны айта отырып, «Қазақтардың Қорқытты көрқаптан туғызуы да осы нанымға тіреледі» [2, 188-б.], – дегенін дұрыс түсіну қажет. Үңгір ежелгі дәуірде космостық модель ретінде қабылданған. Көрден шыққан балалардың ерекше болуы да осындай оймен сабақтастығы бар екені анық. Сондықтан Қорқыттың фольклорлық «өмірбаянын» толықтыратын мұндай сарындар оны абыз типінде сомдауға көмек еткен. Ал бақсылар туралы мұндай сарындар тән емес. Олардың туғанында немесе өлгенінде денесінен нұр шашып тұратыны айтылмайды. Керісінше, бақсы өзі өлсе де, бейітінің өзі белгілі деңгейде халықтың үрейін тудырып, олардың мүрдесін алысқа жерлеу немесе үш қайтара орын ауыстырулар жасалған. Бұл Қорқытқа байланысты ешқандай ұлттық нұсқаларда айтылмаған. Демек, мұнда да оның бастапқы нұсқада бақсы болмағаны деп есептеуге мүмкіндік береді.
Қорқытты әулие типінде Аполлонмен салыстырып көруге болады. Қорқыттың су стихиясымен байланысын анықтаған соң мұндай ерекшелікті Аполлоннан да байқаймыз. Ол Зевспен Летодан туса да, оны Летоид деп, тек анасы арқылы таниды. Өйткені, Зевс Летоға бөдене күйінде келген. Сондықтан оның туысында анаеркі дәуірінің ықпалы, космостық мән бар. Аполлон дүниеге келе сала: «Людям начну прорицать я решенья неложные Зевса», – деген [13, 354-б.]. Ендеше Қорқыттың туған кезінде дүниені қараңғылықтың басуын да космостық ерекшелік деп қабылдау керек. Бұл ретте антикалық мифте сәуегейлік түнде жасалған, ал түн хаоспен сабақтас.
Дж.Фрэзердің дәруіштерді жартылай құдай қатарына қосуы [71] ескеруді қажет етеді.
Е.М.Мелетинский де [14], С.А.Токарев те шамандық наным ретінде ең көне түсінік болып қабылданбайды деп жазған [27, 278-б.].
Соңғы кездегі белгісі бақсы болғандықтан, олардың жауырынға қарап болжау жасағаны оларды байланысшы қызметінде тануға ықпал етті. Бірақ бәрібір, қалай болса да: «Антикалық Грекия мен Римде әлдеқандай маңызды істі, әсіресе әскери жағдайда, құдайдың көмегіне ниет етпейінше бастамайтын» [27, 597-б.], – деген С.А.Токарев пікірін міндетті түрде бақсылықпен байланыстыру қиын. Өйткені, жауырынға түскен белгілерді танып-оқу жындардың көмегін қажетсінетін бақсылардың емес, өз ортасының білгірі саналатын абыздарға тиісті болуы керек еді. Сондықтан жауырыншы, балгер типтері абыздардың сала-салаға бөлінген қызмет түрлері деп қабылдау керек. Ал, абыз М.Әуезовтің «Еңлік-Кебек» пьесасындағы Нысан абыз сияқты хан, көсемдердің қасында ақылман типінде қалып қойғандықтан, алғашқы қызметі – Құдайдың хабарын ел-жұртқа жеткізуші болғаны, түрлі белгілерді түсіндіру қызметі ұмытылып, ол кейінгі кезде бақсылардың қосымша мүмкіндігінің бірі ретінде танылды.
«Көкше бақсыны жұрт «Тәңірі бұты» дейтін. Бұл да бақсылықтың аза бастаған кезіндегі бақсы. Бұдан бұрынғы заманда бақсы тіпті қадірлі болған. «Көк Тәңірінің» нағыз «бұты» саналатын. «Тәңірі бұты» деген – Тәңірдің суреті деген сөз [8, 167-б.], – деген пікірге зер сала түсіну қажет. Өйткені, С.Сейфуллиннің өзі бұл сөздерді айтқанда «Бұл да бақсылардың аза бастаған кезіндегі бақсы» дегенді айтуында мән бар. Бақсының Тәңір суреті болуының да өзіндік астары бар. Оны Тәңірдің көмекшісі немесе адамдар қауымы мен Құдайдың арасындағы байланысшы типі деп анықтауға мүмкіндік бермейді. Тәуратта Құдай адамды өзінің сипатына келтіріп жасады деп айтылған, бұл Құдайды бәрін естіп, көріп тұратын анимистік наныммен қабылдауымен байланысты шыққан. Әйтпесе Құдайдың бет-бейнесін ешкім көрген жоқ. «Құдаймен сөйлесті» деген пайғамбарлардың бәрі тек дауыс арқылы ғана байланысқа түскен, бірақ бетпе-бет кездесу жоқ. «Көкше бақсы әр түні ақ боз атқа мініп, көкке ұшып, көк Тәңіріден жарлық алып тұрамын дейді екен. Ел ішінде Көкше бақсының қобызы аспаннан түскен екен деген де аңыз бар» [28, 140-б.], – деген пікір де, С.Сейфуллин айтқандай, деградацияға ұшыраған түсінік. Құдаймен сөйлескен бақсылар емес, әулиелер, яғни пайғамбарлар. Ал Тәңірқұт дегеннің жөні басқа, ол тек ғұн патшаларына қатысты, құдай образының дамуы жердегі патшалардың үстемдігіне тікелей тәуелді. Алғашқы патшалар құдайдың таңдаулысы саналғандықтан, құдайға тән атрибуттар патшаға да тән болуы керек, сол үшін патша-құдайлар образы шықты. Тәңір-құт дегенді Тәңір құт берген адам деп түсіну керек шығар. Әйтпесе, бәрібір, архаикалық сана бойынша Құдаймен адамның таласуы мүмкін емес.
Бақсылар жындармен байланысты болған соң оларды меңдеген жындардың бақсы өлгенде де тыныш болмайды деген түсінік болып, мүрделерді алыс жерлерге апарып жерлеу орын алған. Бұл әулиелерге байланысты айтылмайды, керісінше, әулиелердің жатқан жеріне тәу ету қалыптасқан. Сондықтан бұл тұрғыдан алғанда да, Қорқыттың бақсы еместігі белгілі болады. Ал қазақ бақсылары мен батырларының пірі – Бабай түкті шашты Әзіз де о дүниеге тірідей кеткен [29, 52; 84-б.] деген жолдарға қарап, оны бақсы деп тану қате болып шығатынын көреміз.
Бақсы экстаз күйге түскенде ауыздарынан көбік ағып, бүкіл денесін жындар буып, «босатпайды», ал әулиенің жағдайы мүлде бөлек.
Ежелгі гректерде де әулиенің денесіне құдай немесе аруақтар кіреді деген сенім болған, мұндай кезде олар тура бақсылардың денесін жын буғандағыдай жағдайға түсетін. Көздері шатынап, бет-әлпеті бұзылып, қалшылдап, аузынан су ағып, жерде домалап жататын. Өзін осындай күйге түсірген құдайдың аузына салған сөзін түсініксіз болса да, айтып жататын сөзін түгел айтып болдым дегенде ғана сабасына түсетін [30, 95-б.]. Бұл Құдайдың т
| |  скачать работу |
Қорқыт ата |
|
|
|
Погода в Алматы |
на 10 дней |
другой город |
|
