Қорқыт ата
аңдаулысы саналатын типтерге ортақ жағдай ретінде қабылдануы керек.
Қорқыттың ажалмен күресуінде патшалардың тақ ауысуы жоқ, яғни тарихи жағдайдың көрінісі әпсанаға қосылмаған. Оған Құдай – Алла тарапынан жасалатын жаза сарыны қолданылмаған, мұны бұл сюжеттің жасалған кезеңінде Құдай үстем билікке жетпеген немесе тіпті жоқ деп есептеуге болады.
Төменгі әлемнің жыландар әлемі болуы Полинезиялық мифтерде де бар [31, 86-б.]. Тек «Ер Төстік» ертегісі ғана емес, Қорқытқа байланысты ажалдың жылан болып келуі туралы айтылған әпсаналар бұл тым көне сарынды ұзақ уақыт бойына санада сақтағанын көрсетеді.
Бақсының қолында қобызы (асатаяқ) болса, абыздардың да, пайғамбарлардың да қолында асатаяқ болған. Ежелгі гректегі абыздар лавр жапырағын ұстап отырған. «Ғибадатхананың лаврдан жасалуы абыздар әулиелік кезінде лавр жапырағын шайнаумен байланысты шыққан» [6, 140-б.], − делінеді.
Тарихи Қорқыт жоқ, ол тек жинақты бейне деген В.М.Жирмунский [10, 558-б.] мен Х.Г.Көрұғылы [32, 186-б.] деп бағалағаны осындай ойлармен дәлелденсе керек. Бірақ, қалай болғанда да, Қорқыт есімі халықтың фольклорлық санасына терең енген, оның жұрт санасында қалдырған ықпалы күшті. Л.Я.Штернберг абыздардың есімдерін айтуға тыйым салынғанын, олардың тұтынған заттары сакральді болғандықтан, оларға қол тигізуге болмайды деген түсінік болғанын жазған [33, 187-б.]. Қорқыт есімінің нақты тарихи тұлға ретінде дәлелденбеуіне бұл да бір себеп. Ажалмен күресті шамандық пен ислам дінінің айқасы ретінде ғана бағаламай, төменгі әлем иелері жылан түрінде қабылданған түсінікпен қатар ескеру қажет. Абыздардың жүзі нұрлы болуы оттың нұрымен байланыстырылуы арийлік түсінікпен жасалған. Сахалардың Құдайға жалбарынуды тек ақ шамандарға жасатуында оның тазалығы оттың қатысымен байланысты болған деп ойлаймыз.
1. Әуезов М. Уақыт және әдебиет. − Алматы, 1962.
2. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр-аңыздар: Ғылыми-зерттеу мақалалар. /Құраст. Р.Бердібаев. – Алматы: Жазушы, 1985.
3. «Қорқыт Ата» энциклопедиялық жинақ / Бас редактор Ә.Нысанбаев − Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы – 1999.
4. Қасқабасов С. Елзерде: Әр жылғы зерттеулер. – Алматы: Жібек жолы, 2008.
5. Мифы народов мира. Энциклопедия. В 2 т. /Под ред. С.А.Токарева. – М.: Большая Российская энциклопедия, 2003. – Т.1: А –К.
6. Грейвс Р. Мифы Древней Греции. – М.: 1998.
7. Фольклор и этнография. Обряд и обрядовый фольклор. – Л.: Наука, 1974.
8. Сейфуллин С. Шығармалар. 6 томдық. VI Т. – Алматы, Жазушы. 1964.
9. Веселовский А.Н. Историческая поэтика. – Л.: Гос. изд-во худ. лит-ра. 1940.
10. Жирмунский В.М. Тюркский героический эпос. – Л., Изд-во «Наука», Ленинградское отд., 1974.
11. Сейдімбек А. Қазақтың күй өнері. − Астана, 2002.
12. Бессонова С.С. Религиозные представления скифов. – Киев, Наукова Думка, 1983.
13. Лосев А.Ф. Античная литература в историческом развитии. – М.: Наука, 1959.
14. Мелетинский Е.М. Происхождение героического эпоса. (Ранние формы и архаические памятники). – М.: Изд-во восточной лит-ры. 1963.
15. Турсунов Е.Д. Возникновение баксы, акынов, сэри и жырау. – Астана: ИКФ Фолиант, 1999.
16. Әуезов М. Әдебиет тарихы: Жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған. – Алматы, Ана тілі, 1991.
17. Қашқари Махмұт Түрік тілінің сөздігі: (Диуани лұғат-ат-түрік): 3 томдық шығармалар жинағы / Қазақ тіліне аударған, алғы сөзі мен ғылыми түсініктерін жазған А.Егеубай. Т.3. – Алматы, Хант, 1998.
18. Романова Е.Н. Якутский праздник Ысыах: Истоки и представления. – Новосиб.: ВО Наука Сибир. Изд-кая фирма, 1994.
19. Башкирское нар. творчество. Т.ІІ. Предания и легенды. – Уфа, Башкирское книжное изд-во, 1987.
20. Славянская мифология (Гиганты мысли) /Александр Афанасьев. – М.: Эксмо; СПб.: Мидгард, 2008.
21.Рабғұзи. Қисса-сүл-әнбийя-й. Мұхаммад ғалайһи-уәссаламға дейін. Қазақ тіліне ауд. Р.Мұқанова. − Алматы, Санат, 2001.
22. Типология и взаимосвязи литератур древнего мира. – М.: Наука, 1971.
23. Эпос о Гильгамеше. («О все видевшем»). Пер. с аккадского И.М.Дьяконова. – М.-Л., Изд-во АН СССР, 1964.
24. Бартольд В.В. Работы по истории и филологии тюркских и монгольских народов. // В.В.Бартольд; Подг. К изд. С.Г.Кляшторный; отв. ред. А.Н.Кононов. – Перепеч. С изд. 1968 г. – М.: Вост. Лит., 2002.
25. Гринцер П.А. Древнеиндийский эпос (Генезис и типология). – М.: Глав. ред. Вост. лит-ры Наука, 1974.
26. Уәлиханов Ш. Таңдамалы. −Алматы: Жазушы, 1985.
27. Токарев С.А. Ранние формы религии. – М: Политиздат, 1990.
28. Уахатов Б. Қазақтың халық өлеңдері. – Алматы, Қазақ ССР-нің «Ғылым» баспасы, 1974.
29. Басилов В.Н. Избранники духов. – М., Политиздат, 1984.
30. Фрэзер Дж. Дж. Золотая ветвь : Исследование магии и религии. 2-е изд.. М., Политиздат, 1986.
31. Фольклор и этнография. Связи фольклора с древними представлениями и обрядами. – Л.: 1977.
32. Короглы Х. Огузский героический эпос. – М.: Изд-во Наука глав. ред. вост. лит-ры, 1976.
33. Штернберг Л.Я. Первобытная религия в этнографическом свете. − Л.: 1936.
РИЗА ӘЛМҰХАНОВА
| |  скачать работу |
Қорқыт ата |
