ТҰҒЫР МЕН ҒҰМЫР
ріп тұрғандай. Химия пәнінен сабақ беретін, өте ұқыпты, білімді мұғалім еді.
Кенет, әлде жол азабынан, әлде аурудан, жолаушы аяқ астынан қысылып, жанталаса қалтасынан дәрі алып, аузына салды да, онан сайын борша-борша болып терлеп, жағасын ағытты. Жантәсілім күйде ентіккен жолаушыны көріп үй иелері үрпиісіп қалды. Жолаушы әлден уақытта есін жиғандай болып, өзіне үрейлене қараған үй иесіне үн қатты.
– Денсаулықтан айрылғанымызға көп болған. Жолда өліп қалам ба деп қорқып ем… әйтеуір, аман жеткен секілдімін. Оған да тәубә!
– Қисайып жатсаңызшы… Атыңыз кім болады?
– Атымды әзірге Борис деп қабылдаңыз. Шамам жеткенде түсіндіріп айтармын…
Жолаушы диванға қисайды да, өзінің бөтен үйді әбігерге салғанына ыңғайсызданғандай: «Апырай, апыр-ай», – дей берді басын шайқап.
Алғашқы көрген әйел мұның қасына келіп:
– Дәрігер шақыртсақ қайтеді? – деді.
– Жоқ, әбігер болмаңыз.
Сүтпісірім уақыт шамасында қонақ та өзіне өзі келгендей болды. Дәрісі де көп екен, бірінен соң бірін ішіп, бірауық үнсіз жатты.
Үй иелері, мазасын алмайық дегендей, мұны бөлмеде жалғыз қалдырып, шығып кетті. Жолаушы, жүрегінің қысқаны сәл-пәл басылғандай болып, дүние қайта кеңіп, тіршіліктің рахатын сезгендей бір күйде маужырап жатқан.
Көзі ілініп кеткен екен, түс көрді. Түсінде айдалада төрт-бес адам жол бойында автобус күтіп тұр. Құдай-ау, жапан түзде неғылған автобус? Көкжиекте қалқыған сағым. Төңіректе тіршілік белгісі білінбейді. Желкілдеген боз селеу мен шилер ғана көзге түседі. Бәлкім, Аққұм жағы болар, әйтеуір, алыстан көрінген шағыл құмдарға қарағанда сол жақ секілді. Қанша күткендері белгісіз. Бәлкім бір күн, әлде бірнеше күн. Кенет, төзім таусылып, үміт үзіліп тұрған кезде, қайдан пайда болғаны белгісіз, алдарына шағын автобус келіп тоқтап жатыр екен. Көңілінде әлдебір қуаныш сезімі жылт еткендей болды. Автобусқа отырайын деп, ұмтыла бергенде оянып кетті.
Ең ғажабы, осы түсті ол ертеде, бәлкім, жас кезінде, бір рет көрген еді. Дәл сол күйі. Қу дала. Сарғайып күту. Мұның бүкіл өмірі өзі де анықтап білмейтін бірдеңені күтумен өткендей еді. Бірақ онда автобус келмейтін. Енді міне қанша жылдан кейін сол түсті екінші рет көргенде, зарыға күткен автобусқа кезігіп отыр.
Жолаушы түсін қалай жорырын білмей, әйтеуір көкірегінде жылт еткен бір қуаныш сезімін көңіліне медет қылып, шүкіршілік етті.
Бөлмеге Сәлімгерей кіріп, қонақтың жағдайын сұрады.
– Шүкір, – деді бұл көтеріңікі дауыспен өзінің сауығып қалғанын білдіре.
Көп ұзамай шай келді. Қонақтың аман-сау басын көтергеніне бәрі де қуанышты еді.
Әйел де күлімсіреп:
– Апырмай, үйімізге келе салып ауырғаныңызға қатты қысылдық қой. Ертең дәрігер баланы шақыртармын. Өзіміздің бала ғой. Қарап көрсін, – деді енді қорқатын ештеңе жоқ дегендей жайма-шуақ үнмен.
Шай үстінде де әңгіме жүріп кете қойған жоқ. Үй иелерінің «Ауданға қашан келдіңіз», «Автобус жүріп тұрған шығар», «Қарасиырдың жаман бөгетінен аман өттіңдер ме» деген секілді ұсақ-түйек сұрақтарына жолаушы қысқа ғана жауап береді. Әңгіме айтқың келмесе, одан әрмен дегендей Сәлімгерей де шақырая шалқайып, селқостау отыр.
Бір заманда ет келді. Үлбіреп піскен бағыланның еті исі бұрқырап тәбетті қозғап-ақ тұр. Бұл үйдің дәмі тамақты талғап ішетін қарт адамға арналып жасалатыны байқалады. Бірақ қонақ ауыз тигені болмаса, ештеңе жеп жарытпады.
– Ет дәмді екен… Жарықтық, бұл жақтың еті осындай ғой, – деп өзінің жей алмай отырғаны тамақтың сапасына қатысы жоқ екенін білдіргендей болды.
Еттен кейін әйел үстел үстін жинастырып, өздері шешіліп сөйлессінші дегендей, есікті жауып шығып кетті. Сәлімгерей креслоға отырып, қонаққа диванды көрсетті:
– Отырыңыз, әйтпесе, қисайып жатсаңызшы.
– Жоқ, отырайын, – деді жолаушы. Екеуі де енді әңгімеге ыңғайланғандай түр білдірді.
– Ал, – деді Сәлімгерей қонағына қарап. Онысы енді жөніңді айтатын кез келген шығар дегенді білдіргендей болды.
Жолаушы төмен қарап, неден бастарын білмегендей, біршама отырды да:
– «Адамның басы – Алланың добы» дейді екен, Сәке, – деді әлде қалай даусы қарлығып. – Мен де бір сондай допша домалап, тағдырдың тәлкегіне түскен жанмын. Өмірім күн мен түн секілді. Қысылмай, қиналмай еске алатын сәттерім де бар, айтуға аузым бармайтын тұстарым да аз емес. Бірақ соның бәрі қалай болды: әлде өзімнің жіберген қателігімнен бе, әлде маңдайыма жазылған ғұмыр осы болды ма, ол жағы бір құдайға аян. Кінәмнің не екенін өзім де білмеймін, әйтеуір, өмір бойы еркімнен тыс, санамнан тыс бір зорлықтың ықпалында жүргендеймін…
Жолаушы әңгімесін әріден – балалық шағынан бастады. Сәлімгерей әлденені есіне түсіре алмай тұрғандай, қонағына сұраулы жүзбен қарап, емініп қалған.
Бір тұста есік болмашы ашылып, әйелдің жүзі көрінді де, бұлардың ұзақ әңгімеге кеткендей түрлерін көрген соң, есікті қайта жапты.
* * *
Бористің шын аты – Батыр болатын. Әкесі – Шәйкен елге танымал ғалым, әрі лауазымды қызметкер еді. Өз басы ұлық болғанмен, ата-тегі жалшыдан шыққан кедей әулет болған соң, босағада жүріп күн кешіп, жалтақтықтың зардабын көп көрді ме, әйтеуір өзінен кейінгі ұрпағының батыр болғанын қалап, атын осылай деп қойған.
Шешесі Сақып мінезділеу, жай сөйлегенінің өзі ұрсысқан секілді, жүрген жері у-шу. Күйеуіне де қарсы сөйлеп, балаларға жекіп отырғаны. Бірақ, енесі тепкен құлынның еті ауырмас деген, балалары оны елең де қылмайды. Батырдан басқа төрт жасар сары қыз Раушан – осы үйдің еркесі. Тұлымшағы желбіреп, адам ойына келмейтін бірдеңелерді тауып айтып, үйдің ішін базар қылып отырғаны. Оны ешкім бетінен қақпайды, не айтса да, не істе де, бәрі өзіне жарасып тұрады.
Бұл үйдің бір әдеті – қазаны оттан түспейтін. Екі күннің бірінде қонақ қабылдап, шешесі тамақ істеп үлгіре алмай, әбігер болып жатқаны. Әкесі мен шешесінің тірлігіне қарасаң, адам дүниеге қонақ күту үшін ғана келетін секілді. «Үй көрсете алмадық», «сыбаға бере алмадық» деп айдаладағы біреулерге қарадай қарыздар болып жүрер еді.
Әкесі жоқшылықты көп көрген ғой, қонақ шақыру тоқшылықтың белгісіндей болып, соның қызығын көре бергісі келе ме екен, ол жағын бір құдай білсін.
Бірақ, шынында да, қонақтар келген кезде отбасы шаттыққа кенеліп, әзіл-күлкі, әңгіме-дүкеннен үйдің іші кеңейіп, жарық болып кеткендей болады. Дас-тархан үсті толған түрлі-түрлі тағам, жеміс-жидек. Ішімдікті сөйлеп отырып ішу дағдыға айналған.
Айтылатын әңгіменің түрі көп. Әзіл, қалжың таусылмайтын бір жыр секілді. Әсіресе, әкесінің құрдасы Еркін деген кісімен екеуінің әзілдері отырған жұрттың күлкіден езулерін жидырмайды. Еркіннің айтқанын тыңдасаң, мұның әкесінен өткен әпенді жоқ, ал әкесінің әңгімесін тыңдасаң, Еркіннен өткен Қожанасыр бұрын-соңды болмағандай. Ара-арасында көрген-білген, естіген оқиғалар айтылып жатады. Кейде болып жатқан әлеуметтік оқиғаларға риза еместік те байқалып қалады. Жағымпаздар мен өтірікшілердің, пайдакүнемдірдің заманы деп отыратындары бар. «Құлдық сана», «рушылдық» секілді балаларға түсініксіздеу бір сөздер де ауызға жиі алынады. Алайда саясат туралы әңгімеге бәрі де жоламауға тырысатын. Әлдеқалай артық ауыс бірдеңелер айтылып қалса, біреу жасырынып тыңдап тұрғандай, үрейленіп, абыржып, «қайтесіңдер, қойыңдар» деп біріне бірі ақыл айтып жатар еді.
Кейде өңкей лауазымды кісілер келеді. Олардың әңгімелері тіпті бөлек. Олар көбіне бір-біріне деген ықыластарын білдіріп, неге бірін-бірі жақсы көретінін, неге осынша сыйлайтынын – біреу жоқ олай емес деп тұрғандай – өлердегі сөзін айтып дәлелдеп жатады. Өздерінің аттары да белгісіз – өңкей Бәке, Сәке, Төке, тағы сол сияқтылар. Әсіресе, Сәке әлде Зәке деген бір кісі шүлен үлестіргендей мақтау сөздердің не бір дүриясын таратып, жұрттың бәрінің аяқ-қолдарын жерге тигізбейді. Егер лауазымы жоғары біреу болса, одан ұлы, одан данышпан ешкім жоқтай етіп мақтар еді. Жұрттың бәрі оның сөзіне еттері үйренген, мынауың артық болды-ау деп жатқан ешкім жоқ. Тек ол жоқта кейбір құрдастары: «Сәкең адамды мақтағанда өлтіріп жібере жаздайды ғой» деп қалжыңдар еді.
Қыркүйекте әкесінің туған күні тойланды. Қонақтар көп болды. Әкесінің үстіне жабылған шапанда есеп жоқ. Балалар да сыйлықтан құр қалмады. Оюлап жасалған домбыраны қонақтардың бірі Батырға ұсынды. Батыр әкесінен ептеп домбыра үйреніп жүрген, мәз болғаны сонша, сыйлаған адамға не дерін білмей ыржалақтап күле берді. Раушанға өзінің бойына жуық қуыршақ ұсынған кезде, ол қуанғаннан үйді басына көтере шыңғырып, үй ішінде күлмеген адам қалмады.
Қуыршақ сыйлаған Ғалым аға балажан еді, Раушанды алдына алып, ертегі секілді бірдеңе айтып, екеу ара мәз болып отырған. Әлдеқалай «Шайтан» деген сөз айтылған болу керек, Раушан түсінбей:
– Шайтан деген не? – деді.
– Шайтан ба? Шайтан деген… – деп Ғалым аға қапелімде не айтарын білмегендей, аңтарылып тұрып қалды. Содан кейін: – Шайтан деген көзге көрінбейді, көрінсе, кейде басқа бірдеңеге… – деп аса түсінікті ете алмай күмілжіп қалған.
Раушан осы тұста әлденеден қауіптенгендей – соның алдында маса шағып, қолын ісіріп жіберген еді – Ғалым ағасына қадала қарап:
– Шақпай ма? – деді жұлып алғандай.
Оған үй ішіндегілер тағы да ду күлді.
Түн ортасына жуық қонақтар тарады. Батыр қызықты думанға толы тойдың әсерінен біразға дейін ұйықтай алмай, ақыры талып барып көзі ілінген. Әлде бір жағымсыз үндерден оянып кетті. Ол үндердің не екенін айыра алмай, бір
| |  скачать работу |
ТҰҒЫР МЕН ҒҰМЫР | 
