ТҰҒЫР МЕН ҒҰМЫР
Шәкенннің тұмсығынан басымен бір пергенде, ананың «А-а-а» деген даусы бір-ақ шықты. Мұрынынан қан кетті. Батыр тағы да оның жағасына жармасты.
Шәкен енді шын жалына бастады:
– Айналайын, қоя ғой енді, болды ғой. Міне, менің де мұрынымнан қан кетті. Мен қойдым. – Сосын жанындағы жылтыр қараға қарап: – Ұсташы мынаны, құдай үшін, – деді.
Жылтыр қара араға түсіп, басу айта бастады.
– Қой енді. Төбелестің де бітетін кезі болды ғой. Атың кім өзіңнің?
– Батыр, – деді Сәбит.
– Өзің де батыр екенсің. Қоя ғой. Қазір мұғалімдер біліп қалса, екеуіңді де оңдырмайды.
Сол екі ортада Шәкен жоқ боп кетті. «Қашып кетті», – деді Сәбит сыбарлап.
Төбелесетін адам болмағаннан кейін, Батыр да басылды.
Келесі күні терезені сындырған адамды іздеп, мұғалімдер тергеу жүргізді. Бірақ ешкім мойындаған жоқ. «Түнде бір мас адамдар жүрген, солар болар» деп балалардың бірі тергеуді теріс жолға түсіріп жіберді.
Сол күннен бастап, Батырдың жаңа өмірі басталғандай болды. Ашу деген бір серік тапты. Ашуға ерік берген кезде мүлде әруақ қонған адамдай арқаланып, ештеңеден қорықпайтын, арты не болар екен деп ойламайтын өлермен бір күйге енетін. Тентек балалар бұдан қаймығатынды шығарды.
Осындай әр күн үшін арпалысқан өлермен күреспен, өгей сезіммен, болжаусыз беймәлім тіршілікпен жүріп Батыр алтыншы класты қалай бітіргенін де аңдамай қалған секілді.
Жетінші класта алыс-жұлыспен шыңдалып, бойы өсіп, біржола ересек балалардың қатарына қосылды. Топ-топ болып шайқасатын төбелестерге қатысып жүрді. Ақша салып карта ойнайтындардың да арасына ілікті. Темекі тартатынды шығарды. Бұларды мектептен шығару туралы бірнеше рет мәселе қаралды. Бірақ әлде бір себептермен сөзбұйдаға салынып, кейінге қалдырумен келеді. Қысқасы, Батыр қаланың кәдімгі бұзақы баласына айналды.
Алайда осы тірліктің аяғы жақсылыққа апармаған секілді. Қаланың баукеспе ұрыларымен болған қырғын төбелесте бұлардың атаманы Есентайды өлтіріп кетті. Төбелеске қатысқандарды тергеуге шақырып, мектептен шығаруға шешім қабылдады. Одан кейін әлдекімдер араласып, бұларды тағы қалдырды. Арада көп өтпей, газетке мақала шығып, бұлардың ісін қайта қарады. Бірақ оның аяғы немен аяқталғанын ешкім де білген жоқ. Бітпейтін дау, гу-гу әңгіме, өмір осылай өтіп жатты.
Батыр мектептен шығамын деп бәлендей қайғыра қойған жоқ. Біріншіден, өзінің бұған дейін бастан кешкен қасіретімен салыстырғанда бұл әншейін түкке тұрмайтын нәрсе секілді. Екіншіден, кездес-кен қиындықтарды белден басу, тентектікпен жеңу өзіне ұнайтын. Алайда осының бәрі өзін өзі алдарқату екенін де іштей мойындамай тұра алмайды. Қанша ойламайын десе де, өткен өмірді ұмыту мүмкін емес. Есіне түссе болды, түбі жоқ түнек қайғыға шым батып кете барады.
Ондайға көбіне көрген түстері әсер етеді. Бірде түсіне әкесі кірді. Өзінің баяғы кішкентай кезі екен. Торлап тастаған тақтай көпір секілді бірдеңенің үстімен кібіртіктеп жүре алмай келеді. Тақтайдың арсиған ара-арасынан қап-қара болып терең құз көрінеді. Түсіп кетем бе деп қорыққанннан бұл жан жағына алақтай қарап, өзінен әудем жерде төмен қараған күйі тақтай-тақтайдың арасымен аттай басып кетіп бара жатқан әкесін көреді. «Көке!» дейді бұл жан даусы шыға айқайлап. Бірақ көкесі бұған бұрылып та қарамайды. Ұзап барады. Батыр өзін жанындай жақсы көретін көкесінің неге бұған қарамай кетіп бара жатқанына түсінбей, тұрып қалған… Кемсеңдеп жылап жатқан күйінде оянып кетті.
Көрген түсінің байыбына жете алмай, өң мен түстің ортасында мең-зең болып ұзақ жатты.
Ол өзінің екі адамға айналғанын сезді. Оңашада – қанжүректі қайғылы, жұрт көзіне мұқалмайтын тентек.
Батырдың жалғыз ғана қорғанышы болды, ол – оның сабаққа деген зеректігі. Пәлендей ұқыптылығы мен ыждһаттығы болмаса да, ұғымталдығын мұғалімдер білетін. Әдебиеттен сабақ беретін, әрі класс жетекшісі Ағыбай бұған анда-санда жылы қабақ көрсетіп қояды. Мұның әкесі Шәйкеннің өзіне училищеде сабақ бергенін де әңгіме қылған.
Бір күні Ағыбай Сәбит екеуін сабақтан кейін класқа алып қалды. Ағыбай қабағы кіржиіп, үнемі шаршап жүретін, көзі қитарлау, бұйра шашты сары жігіт. Әлдекімге ренжігендей, екі көзі екі жаққа қарап, ойланып отырды да:
– Қалай жағдайларың? – деді алдында отырған екі балаға жаңа көргендей аңтарыла қарап.
– Жаман емес, – деді Батыр да әлденеге түсінбегендей сұраулы жүзбен.
– Мынандай мәселе болып тұр. – Ағыбай балаларға тура қарап, жөнделіп отырды. – Сендер естерің кіріп қалған балаларсыңдар. Не ойлап жүрсіңдер? Осылай халық жауының баласы деген атпен елдің қоры болып жүре бересіңдер ме, әлде ел қатарына қосылғыларың келе ме? Сендер ертең мектеп бітіргеннен кейін де, жоғарғы оқу орнына түсе алмайсыңдар. Сонда өмір бойы қайыршы болып өтесіңдер ме? Қазір ақылы бар балалар фамилияларын өзгертіп жатыр. Қалай болғанда да әкенің тағдыры сендердің бақтарыңды байламауы керек. Тіпті солардың өздері де сендерге осы ақылды айтқан болар еді. Үйткені оларға да керегі ең алдымен сендердің болашақтарың. Осыны екеуің ойланыңдар. Маған қажеті шамалы. Өздерің үшін. Келісімдеріңді берсеңдер, қалған шаруасына өзіміз көмектесеміз.
Ағыбай кетерінде бұларға жамандық ойлап отырмағанын, біреуінің әкесі өзіне сабақ бергенін, ал біреуінің өзіне туыс екенін даусын төмендетіп, сыбырлағандай болып айтты. Сәбиттің мұғалімге туыстығы бер екенін Батыр сонда білді.
Мектеп директоры әлде бір идеялармен көзге түспесе, жүре алмайтын белгілі белсенділердің бірі еді, өзі басқаратын мектептің үкімет пен партия саясатын қалай қолдап жатқанын білдіру үшін дуылдатып жиналыс өткізді. Газеттен журналистер келді. Халық жауы болып атылған, түрмеде жатқан әкелерінен бас тартып, жаңа өмірге бет бұрған, коммунистік идеяға адал берілген балаларды өзгелерге үлгі ету рәсімі жасалды.
Мұғалімдердің қыстауымен аты-жөндерін өзгертуге келісім берген бірнеше бала жаттап алған сөздерін мүдірмей айтып шықты. Бұлардың енді пионерлер слетіне делегат болып сайлануға, пионер лагеріне жолдама алуға, комсомолға өтуге хақылары болады екен. Тек Сәбит қана сөзін айтып бола беріп, еңіреп жылап, жиынның салтанатына біршама көлеңке түсіргендей болды.
Ағыбай жиын үстінде Батырдың қасына екі рет келді. «Сен әлде де ойлансаң қайтеді, – деді ол сыбырлай сөйлеп. – Өз болашағыңды өзің байлап отырсың ғой… Ең болмаса, мектепте қалар едің. Енді басқа амал болмай тұр ғой…»
Батыр төмен қараған күйі үнсіз басын шайқады. Аузын ашса, жаңағы Сәбит секілді еңіреп қоя беретінін сезіп тұр.
Бұдан кейін Батырдың жағдайы тіпті ауырлап кетті. Директордың алдында ыңғайсыз жағдайда қалдырдың деп Ағыбай ренжіді. Өз кезегінде директор да біреудің алдында ыңғайсыз жағдайда қалған секілді. (Кім біледі, жаңағы «біреудің» өзі тағы біреудің алдында қиналған болар.)
Ең бастысы, газетке шыққан мақалада фамилиясын өзгерткісі келмеген бір-ақ бала болды деп Батырдың аты-жөні жазылып кетіпті. Кім екені белгісіз, жоғарыдағы бастықтардың бірі: «Халық жауларының ықпалынан шыққысы келмейтін, тәрбиеге көнбейтін мұндай баланы пионер қатарынан да, мектептен де шығару керек», – депті-мыс.
Батыр ұсталайын деп жүрген адам құсап ешкіммен араласа алмай, жалғыз қалды. Бұған өзге балалар жоламауға тырысады. Мұғалімдер теріс қарайды; бәлесіне ілігіп кетеміз бе деп қорқатын секілді.
Сүйтіп жүргенде мұны іздеп жатақханаға Алматыдан Ғалым ағасы келді. Іссапармен жүр екен. Батырды осында тұратын бір танысының үйіне апарды. Тамақ ішіп, көр-жерді әңгіме қып отырғаннан кейін, үй иелері әлде бір жаққа кетті де, Ғалым мен Батыр оңаша қалды. Ғалым бірдеңені айта алмағандай, бүгежектеп біраз отырды да, кенет өзінен өзі еңіреп жылап қоя бергенде, Батырдың зәресі ұшып селк ете қалды. Ғалым әлден уақытта қалтасынан ормалын алып жасын сүртіп, неге жылағанын есіне түсіргісі келгендей ойланып біраз отырды да:
– Шырағым, Шәйкен көкең енді бізге жоқ, – деді даусы қарлығып. – Ату жазасына кескен үкім орындалды деген хабар алдық. – Ғалым өз хабарынан өзі шошығандай қалтырап, орамалымен бетін жауып үнсіз қалды. Содан кейін Батырды бауырына тартып, құшақтап, қайтадан еңіреп ала жөнелді.
Батыр жүрегі суылдап, жылай алмай, қыстығып, қыңсылаған күшіктей бір дыбыс шығарып, басын шайқай берді. Оған әкесінің өлімі сәл бұлыңғырлау түрде әсер етсе де, ең алдымен қатты батқаны алдында тұрған ересек адамның зәресін ұшырып, осынша қатты еңіреп жылағаны еді. Ғалым жылағанын қойған кезде барып, Батырдың жылауға шамасы келді. Бүкіл көрген қорлық пен азап, уайым-қайғы, іштегі құса көздің жасымен қоса төгіліп жатқандай ағыл-тегіл ұзақ жылады. Ғалым да бұған қой деп айтпады. Біраз шерін шығарсын деген болар.
Батыр әрі-сәрі беймәлім күйде жылауын доғарды. Болған істі толық пайымдауға шамасы жетпей, ойлары далаға лағып, кейде осылай боларын әлдеқашан білгендей, тіпті ол кісі әлі тірі ме еді дегендей бір түсініксіз сезім көлбең етіп қалады.
Ғалым бұған бірдеңелерді айтып жұбатып жатыр, мұның әкесінен басқа да көп адам атылған секілді және мұнымен тоқтайтын түрі жоқ, елдің басына түскен бір ұлы нәубәт екен, бұлардың үйіне қонаққа келіп жүретін баяғы Бәке, Сәке, Зәкелердің бәрі атылыпты. Раха ұсталатынын біліп өз үйінде асылып өліпті т.с.с.
Батыр мына хабарға сенбегендей, әлде түсінбеген-дей Ғалымға жасқа шыланған үрейлі көзімен аңтары-ла қарап қалған. Бүкіл елді жусатып жатқан қанды қырғын енді ешкімді де тірі қалдырмайтындай, алдында отырған әкесінің досына да, тіпті өзіне де ертелі-кеш бір жететіндей көрініп, көзі Ғалымға қарап тұрғанмен, ойы алыста – басқа жақта еді.
Алайда, атылған жалғыз менің әкем емес екен ғой деген ойдан, іштегі үрей дауылы, аздап та бо
| |  скачать работу |
ТҰҒЫР МЕН ҒҰМЫР | 
