ТҰҒЫР МЕН ҒҰМЫР
ірде ешкі болып келіп, аралап, ұйықтап жатқан балаларымызды иіскеп, жүре береді. Не істейсің, әйтеуір зияны жоқ секілді.
– Мысық дейсіз бе? – деді Тәйпен үрейленгендей бір үнмен.
– Иә, кәдімгі сары мысық болып келеді.
Алдыға ет келді. Сақан табақтың астына қою үшін іргеден бір топ газетті алып, біреуін жазып көріп еді, бірінші бетте тұрған Сталиннің суретін көріп шошып қалғандай: «Обай, мына кісі шыға келді ғой», – деп, екінші газетті жазып еді, онда да әлгі сурет бар екен, үшінші газетте де – көсемнің суреті, ақыры шыдай алмай: «Әй, жарайды, бұл кісі көсем болса да, дәмнен үлкен емес шығар», – деп соңғы газетті табақтың астына төсей салды.
Ет желініп, балалар қолдарын сүртіп, төрге қарай шегініп отыра бергенде, жартылай ашық тұрған есіктен кіріп келе жатқан сары мысықты бәрі көрді. Мысық басын сәл төмен салып, аяғын асықпай басып, бұларға тура келе жатыр еді.
Тәйпеннің түрі бұзылып, қолын ербеңдетіп:
– Ойбай аға, – деді даусы жарықшақтанып. – Мынау әлгі ме? – деуге шамасы келді.
Сақанның әйелі күліп жіберді. Сақанның өзі:
– Жоқ, жоқ, Тәйпен, қорықпа, бұл ол емес, өзіміздің мысық қой, – деп басу айтып жатыр. – Кет, әй, – деді сосын мысыққа кіжініп, – Бұ да бір, үйге кірмейтін кезде кіріп…
Сорпа ішіп, ас қайырып, дастарханды жиғаннан кейін, Сақан далаға шығып келіп:
– Дала бұлтты екен, ертең желкемдеу болар, – деді де, балаларға қарап, — жүріңдер мен сендерді төсек салғанша далаға шығарып келейін, – деп өзі қайта шығып кетті.
Балалар тастай қараңғы сенекке шығып, бір бірінен ұстап, «есік қайда» деп бір бірінен сұрап келе жатқан. Кенет тағы да Тәйпеннің шар ете қалған даусы шықты. «Не болды?» деген сұраққа, «Мүйіз».., – деуге ғана шамасы келді. Оның әзіл-шыны қайсы екенін білмей тұрғанда: «Ойбай, сақалы ма, не бәле?» – деген Байболдың жан даусы шықты. Апыр-топыр, «есік қайда, есік қайда?» деген дауыс шығады. Манағы ешкі түрінде келетін пәлекеттің осы екеніне бір сәтке ешкімнің күмәні қалмады. Кенет шиқ етіп күлген дауысты Батыр анық естіді. Және Сақанның үні екенін сезіп, мынаның ойын екенін енді білді. Көп ұзамай сыртқы есік те ашылды. Балалар сыртқа шығып, ойын екенін түсініп, әлгі қорыққандарына өздері ыңғайсызданғандай болып, бірін бірі мазақ қылып, жатқанша ойын-күлкілері басылмады.
Батыр кейін білді Сақан әйгілі сайқымазақ, даланың әртісі екен. Біреуді келеке қылу, жоқ нәрсені ойынға айналдырып, жұртты жынды қылу өзінің ежелгі кәсібі көрінеді.
– Қайта басылғаны ғой, – дейді Қарағұл таңертеңгілік қайтып келе жатқанда жол бойында. – Бұрын құдай сақтасын жын секілді болатын. Адамды күлдірмесе, отыра алмайды. Мұнымен қатар отырып шәй іше алмайтынсың. Біреуді айнытпай салып, не адам ойына келмейтін бірдеңелерді айтып қалса, шайыңа шашалып, басыңмен қайғы боп кетесің. Қайта мына жаққа жалғыз өзі кетіп қалғаны жақсы болған. Ойыны қайсы, шыны қайсы екенін адам білмейді. Ешкім болмай қалғанда, жалғыз өзі байғұс әйелінің шек-сілесін қатырып, есін шығарады ғой. – Содан кейін түндегі оқиға есіне түсіп, – Бізді қорқыту үшін ерінбей-жалықпай, ешкіні дайындап қойғанын көрмейсің бе? – деп қарқылдай күлді.
Оған басқалары қосыла күлді.
Осы оқиғадан кейін, көп ұзамай Сақан ұсталып кетті деген хабар келді. Айыбы – Сталиннің суретін мазақ қылып, табақтың астына салған, статьясы – советке қарсы үгіт жүргізгені үшін (антисоветская агитация). Ең ғажабы, әлгі хабарды кімнің жеткізгені анықталмай қалды. Батыр бұрын НКВД балалардың арасынан да өздеріне тыңшы тағайындайды дегенді естіген болатын. Бірақ Сақанның үйінде болған төрт бала. Біреуі – өзі. Өзінің органмен қатысы жоғы өзіне аян. Сонда қалған үшеуінің қайсы болуы мүмкін? Үшеуі де біз емеспіз деп ант су ішеді. Тірі жанға сену мүмкін емес.
Ноябрьде қыс түсті. Мектеп – қыр жақтағы ең шеткі үй, өзенмен арасы біраз жер. Балалар өгіз арбамен кезектесіп, интернатқа өзеннен су және мұз тасиды. Кешкілік өзеннен су таситындар көп, әсіресе, қыз балалар. Батыр ойық басында Сұлушашпен талай кездесті. Аяздан қызара бөртіп, күлім қағып жүргені.
Бір күні Қарағұл бұған өтініш жасады:
– Сұлушашқа сөз айтуға ретін таба алмай жүрмін. Хат жазып қойып едім, бірақ өзім беруге жүрегім дауаламайды. Егер сенің хатың болса, ойланбай берер едім. Өзіме ыңғайсыз. Сен осыны су әкелуге барғанда ретін тауып берсең қайтеді?
Батыр жоқ деп айта алмады. Өзі де іштей Сұлушашты ұнатқанмен, дәл бұл арада қарсы болу адамгершілікке жатпайтын қылық болып көрінді.
– Жарайды, – деді хатты алып жатып.
Келесі күні кешкілік Батыр өгіз арбамен су әкелуге барды. Беті қатқан ойықты аршып, кеңейткеннен кейін, бәктерге суды толтырып, шанаға мұз ойып салып, шаруасын бітірген соң, Сұлушашты күтіп, күйбеңдеп жүріп алды. Біреу «кімді күтіп жүрсің» деп айта ма деп, қыпылықтап қояды. Ақыры келді-ау. Сұлушаш бұған мән бермей, бәкке суды толтырғаннан кейін, шанасын сүйретіп мұның жанынан өте берді.
Батыр осы кезде оның атын атады ма, атамады ма, есінде жоқ, әйтеуір Сұлушаштың бұған жалт қарағанын көрді де, «алмаса қайтемін» деген ойдан жүрегі лүпілдеп, хатты ұсына берді. Бірақ қорқынышы бекер болып шықты, Сұлушаш жүзі күлімдеп, тіпті осыған риза болғандай, жып еткізіп хатты алып алды. Батыр оның мұнысына көңілі толыңқырамай, бұл да көп қыздың бірі болғаны ма деген секілді бір ойдың жетегінде қоңылтақсып қала берді. Егер алмаймын десе, Қарағұлды ұнатпайтынының белгісіндей болып, көңілін әлдебір үмітке толтыратындай көрінген және өзінің осыны жүрегінің түбінде күткенін сезіп тұр.
Қарағұл мұны есіктің алдында күтіп жүр екен:
– Алды ма? – деді бұған үрейлене қарап. «Алмаса, қайттім?» деген ой оның да мазасын алғаны көрініп тұр.
Батыр «алды» дегенді білдіріп басын изеді. Онысы Қарағұлға мүлде келісімін берді дегеннен кем әсер еткен жоқ. Батырды құшақтап мәз болды.
Батыр енді ол қызға үміт арту мүмкіндігінен айрылғандай әсерде қалды. Бірнеше күн бойы әлде бір күдер үзген сезіммен мектепте Сұлушашпен кездесіп қалмауға тырысып, қашқақтап жүрді. Бірақ бір ауылда тұратын, бір мектепте оқитын адам қайдан кездеспей жүре алсын, қас қылғандай, тағы да сол ойықтың басында кездесуге тура келді.
Бетпе-бет келіп қалғаннан кейін, Батыр ұмсынып, амандаса беріп еді, Сұлушаш ашулы түрмен бұған жалт қарап:
– Жұрттың хатын тасығанша, өзің жазбайсың ба? – деді де, бұрылып жүре берді.
Батыр өзінің үлкен қате жібергенін сезіп, қатты өкінді. Бірақ әлгі сөздің астарында хатты мұның өзінен күткені жатыр ма, әлде әншейін кекеткендегісі ме, ол арасын айыра алмады. Тек ашуланғанына қарағанда, Қарағұлды ұнатпайтын болғаны ғой деген ой еңсесін сәл-пәл жеңілдеткендей болды.
Көп ұзамай, Батыр Оқап басқаратын көркемөнер үйірмесіне қатысты. Домбыраға әуестігі бұрыннан болғандықтан, бұл әрекетін өзінің өнерге деген құштарлығынан деп өзін сендіргісі келгенмен, көңілінің түпкірінен екінші бір адам мұның, шын мәнінде, Сұлушашқа бір табан жақындағысы келгеннен туған жоспар екенін бетіне басып тұрғандай және соны өзі де жоққа шығара алмай тұрғандай сезінетін.
Оқап тәп-тәуір домбырашы екен, талап қылған бес балаға бір айдың ішінде «Кеңес», «Қарабас» күйлерін үйретті. Батырдың домбырашылығы қалғандарынан көш ілгері болып шықты. «Сен домбыраны сөйлете біледі екенсің, бұл үлкен қабілет. Дұрыстап шұғылдансаң, тәп-тәуір домбырашы болып кетуің мүмкін» дейді Оқап риза болып. Жетінші класта оқитын Сағи атты екінші бала да көштен қалмайтындай дәрежеде. Ал қалғандарынікі – әншейін үйренсек деген ниет қана.
Жаңа жыл кеші жақындаған кезде концертке дайындық басталды. Батыр енді Сұлушашпен ыңғай сол дайындықта кездесетін болды. Бірақ Сұлушаш бұған рай беретін түрі жоқ. Өзі үнемі әлденеге ашулы жүретін секілді. Бірде үйірменің жетекшісі дайындыққа кешіккен соң, қыздар ерігіп бір-бірінің сөмкелерін тығып, ойнап отырған. Біреуі Сұлушаштың түсіп қалған қолғабын жып еткізіп көтеріп алып, қатар тұрған қыздың арт жағынан қолына ұстата салды, ол екінші – қызға, өстіп кезек-кезек қашыртып жүріп, ақырында қолғап Батырдың қолына тиді. Батыр Сұлушаштың түбіттен тоқылған жұп-жұмсақ қолғабын ұстай тұрғысы келіп үндемей тұра берген, кенет Сұлушаш төбелесетін адамдай мұның жанына жетіп келіп:
– Әкел қолғапты! – деді қып-қызыл болып түтігіп. – Сенімен ойнағым келіп тұрған жоқ. Ойының өзіңе. Әкел қолғапты!
Батыр аяқ астынан не істерін білмей абдырап, қолғапты ұстата салды. Зіркілдеп тұрған қыздың түріне тура қарай алмай, жүзін төмен салып үндемей тұр. Басқа балалар да ыңғайсызданып, бір-біріне қарасты.
Іштей жақсы көріп жүрген адамынан көңілі қалғандай болып, Батыр жатақханаға келген соң, болған оқиғаны Қарағұлға айтты. Алдында айтпай-ақ қойсам деп бір ойлаған, бірақ іштегі қапаны біреумен бөлісу қажет болды. Қарағұлдың көрген зәбірі мұныкінен кем болмаған секілді:
– Ойбай, ол қыздан мен күдерімді баяғыда үзгем, – деді ол «бәлесінен аулақ» дегендей қолын сілтеп. – Неге хат жазасың деп итімді шығарған жоқ па? Ол ертең ешкімге әйел боп та жарытпас. Ана мінезбен кімге сияды?
Қарағұл сыртынан қанша жамандағанмен, күлімсіреген жүзінен, зілсіз жайдары даусынан, реті келіп Сұлушаш жылы шырай танытып жатса, өзінің бұрынғы ынтызарлығын одан әрі жалғастыруға кет әрі емес екені байқалып тұр.
Шынында да Сұлушаштың қай қылығы болса да, кешірмеу мүмкін емес еді. Келесі дайындықта-ақ Батырдың ренішінен түк қалмаған секілді болды.
Алдыңғы жоспар бойын
| |  скачать работу |
ТҰҒЫР МЕН ҒҰМЫР |
