Түркістанның ислам әлеміндегі ерекше орны

Мұртаза Жүнісұлы БҰЛҰТАЙ

4 Қыркүйек 2000 ж. Алматы қаласы

ӘДЕБИЕТТЕР:

1. ALTAN, Bayram., Turkiye’de Dini Ziyaret Yerleri, Istanbul, 1996
2. ASIMG?L, Sevim., Tarikat, Tima?, Istanbul, 1995
3. AYDIN, Mehmet., Turkish Contributions to Philosophical Culture, ASCACC Publications, Ankara, 1997
4. БАЙПАҚОВ, К., НҰРЖАНОВ А., Ұлы жібек жолы және орта ғасырлық Қазақстан, Қазақстан баспасы, Алматы, 1992
5. ES?N, Emel., The Culture of the Turks: Initial Inner Asian Phase, ASCACC Publications, Ankara, 1997
6. F?DAN, Mehmet Emin, Sufilik, Umran Yay?nlar?, Istanbul, 1997
7. Ислам на территории бывшей Российской империи, Российская Академия Наук, Москва, выпуск 1, 1998
8. KAFALI, Mustafa., Anadolunun Fethi ve Turkle?mesi, AYKAKM Yay?nlar?, Ankara, 1998
9. KOPRULU, Fuad., Turk Edebiyat?nda ?lk Mutasavvuflar, Diyanet ??leri Ba?kanl??? Yay?nlar?, Ankara, 1991
10. ONEY, Gonul., ?slam Mimarisinde ?ini, Ada Yay?nlar?, 1987
11. ТҰЯҚБАЕВ, Марат., Түркістанда жерленген тарихи тұлғалар, Алматы, 2000
12. TURKMEN, Erkan., Emir Husrev-I Dehlevi, Ankara, 1989
13. ULKEN, Hilmi Ziya., ?slam Felsefesi, ?lken Yay?nlar?, Istanbul, 1998
[1] Жейхұн – Аму Дария, Оксұс өзені
[2] Сейхұн – Сыр Дария, Йаксарт өзені
[3] Ислам на территории бывшей Российской империи, Российская Академия Наук, Москва, выпуск 1, 1998, 103-бет
[4] Esin, Emel., The Culture of the Turks: Initial Inner Asian Phase, ASCACC Publications, Ankara, 1997, 40-41 беттер
[5] Ханадан – династия
[6] Жұмһұрият – республика
[7] Тағриф – описание
[8] Аталмыш мемлекеттерден Қарахандар 960 жылы Исламиятты ресми дін етіп жәриялаған. Ойғыр мемлекетінде IX-XI ғасырларда Манихей, Бұрқан (Бұдда) нанымдары кең таралғанымен, Қашғарлық Махмұд және Баласағұндық Жүсіп Хас Хажип өмір сүрген ХІ ғасырдан бастап Исламият дүйім жұрт қабылдаған дінге айналған.
[9] Мұстафа Абдұллаһұлы (1609-1657): Кәтіп Челеби деген атпен мәшһүр болған Османия тарихшысы. Әскери сапарларда ұзақ жылдар тәжрибе жинаған ғалым, Ыстамбұлда тұрақтанған жылдарында мәшһүр кітапханалардағы жүз мыңдаған ғылыми еңбектерден пайдаланады. Ол, біздерге жетпеген көне бұлақтарды оқыған, Құран және хадис ғылымдары бойынша терең білім алған, библиографист, хұсни-хатшы ғалым еді. Ең белгілі еңбегі “Кәшіф әл-зұнұн ған-асами әл-кұтұб уә-л фұнұн” (Кітаптар мен ғылымдардың есімдерінен күдікті кетіру) деп аталатын керемет туынды; автор мұнда өзіне дейін жарық көрген, араб, парсы және түркі тілдеріндегі 15 000 кітаптың аты-жөні, мазмұны, авторы хақында мағлұматтар келтіреді. “Жиһан-нама” атты еңбегінде жағырапия туралы мол хабар мен дүние жүзінің қариталары бар.
[10] Дәреже – градус
[11] Әулие Челеби, Жиһан-нама, 367-бет
[12] Несе деп аталатын бірнеше елді мекен болған. Бұлардың екеуі Ферғана өңірінде, біреуі Хорасан уилаятында болған.
[13] Мәселен, фырансыз шарқиятшы Dubeux Йесе туралы айтып кеп, бір кездері бұл қала Тараз деп аталған дейді. Қараңыз; Dubeux, Tartarie, 113-бет.
[14] Шахсият – тұлғалық қасиеттері мен мінез-құлқы
[15] Зияда – гөрі, артық
[16] Бәшериет – жалпы адамзат, күллі адам баласы
[17] Фақиһ – фиқһ ғалымы, Ислам хұқұғын зерттеуші
[18] Мұхаддис – хадистанушы, Пайғамбарымыздың хадистерін жинап, жеткізуші
[19] Мәзкүр – аталмыш
[20] Мүжәссәм – жісімге айналған, материалдық, инкарнацияланған
[21] Мансұб – мүше, өкіл, қатыстылар
[22] Рұһбан – жрец, діни тап мансұбы (өкілі)
[23] Сынып – класс, тап, әлеуметтік топ
[24] Тасуир – бейне, сурет, сұлба. кескін
[25] Тәдрижен – дәрежелі, саты-саты, бірте-бірте
[26] Мүжәррәд - абстракт
[27] Хұсни-хат (көркем жазу) саласында түркілерден бек мәшһүр шеберлер (хаттат) шыққан. Мәселен, Х-ғасырда өмір сүрген Фарабтық (Отырар, Кеңгу-Тарбан, Қарачұқ) Исмаил Хаммад әл-Жәуһәриұлын айтуға болады. Демек, жерлестеріміз тек философия, тарих, әдебиет, музыка салаларында ғана емес, Ислами өнерлердің ең маңыздыларынан боп табылатын хұсни-хат саласында да әжептәуір дәрежелерге жеткен. Хақани дәуіріне тән қолжазба Құран Кәрім мұсхафтарында Түркістандық хаттаттардың шеберлігі ерекше көзге түседі, кейбір мұсхафтарда аяттардың Хақания түрік тіліндегі мағналары да жазылған. Өткен жылы Түркиядағы Конйа қаласына барып Мәулана Жалаладдин Рұмидің кесенесіндегі мұражайды аралағанымда, жерлесіміз Сәййід Мирки (Меркелік) тарапынан жазылған Құран Кәрім қолжазбасын көрген едім.
[28] Хүкімділік – предубеждение, бір нәрсе туралы алдын ала хүкімді болу
[29] Рәміз – символ, белгі
[30] Ulken, Hilmi Ziya., ?slam Felsefesi, ?lken Yay?nlar?, Istanbul, 1998, 63-бет. Фарабидің бұл еңбегі арабша “Китаб әра әһл-үл мәдинәт-үл фадыла” деп аталған.
[31] Ayd?n, Mehmet., Turkish Contributions to Philosophical Culture, ASCACC Publications, Ankara, 1997, 53-бет
[32] Нәби – пайғамбар, елші
[33] Esin, Emel., The Culture of the Turks: Initial Inner Asian Phase, ASCACC Publications, Ankara, 1997, 51-бет
[34] Kafal?, Mustafa., Anadolunun Fethi ve T?rkle?mesi, AYKAKM Yay?nlar?, Ankara, 1998, 32-бет
[35] Oney, Gonul., ?slam Mimarisinde ?ini, Ada Yay?nlar?, 1987, 142-147 беттер
[36] Расұлұллаһ – Аллаһ Тағаланың елшісі
[37] Esin, Emel., The Culture of the Turks: Initial Inner Asian Phase, ASCACC Publications, Ankara, 1997, 56-бет
[38] Уәзифа – міндет, рөл
[39] Мұттақи – тақуашылдар, тақуа елі
[40] Мүршид – иршад етуші, тура жолға бастаушы
[41] Халифа – орынбасар
[42] Тариқат – жол
[43] Уақыф – бір мүлікті Аллаһ жолына бағыштап, хайырымдылық жасау
[44] Хайрат – хайырымдылық
[45] Koprulu, Fuad., Turk Edebiyat?nda ?lk Mutasavvuflar, Diyanet ??leri Ba?kanl??? Yay?nlar?, Ankara, 1991, 18-бет
[46] Тасаввұф – сұфилық (сопылық) ілімі
[47] Манақыб – аңыз аралас хикаялар, ауызекі жеткізідген дәстүрлер
[48] Koprulu, Fuad., Turk Edebiyat?nda ?lk Mutasavvuflar, Diyanet ??leri Ba?kanl??? Yay?nlar?, Ankara, 1991, 20-21 беттер
[49] Иһтидә - һидайат табу, иман ету, тура жолға қосылу
[50] Шұғба – бөлік, парша, қысым
[51] Зафар-нама атты еңбектің авторы Шарафәддин Йәздидің айтуынша Темір һижри 799-жылы (1396-97) Сейхұннан (Сыр Дария) өтіп қолын қазақ жерінде қыстатады. Осы арада Түркістанға барып, Ахмед Йесеуидің кесенесін салуды бұйрық етіп, бұл міндетті Мәулана Абдұллаһ Садырға тапсырады. Хожа Хұсайын Ширази атындағы архитектор (сәулетші) құрылысты салады. Темірдің бұл уақыфына 801-жылы (1398-99) ұста Шарафәддин Тебризидің ұлы Әбу әл-Азиз (Әбілғазиз) тарапынан құйылған, Құран аяттарымен көмкерілген атақты тай қазан да қосылады. Белгілі зерттеушілер Темір салдырған осы құрылыстың Түркістан шаһарының ғана емес, бүкіл дүние жүзінің ең ғажайып құрылыстарына жататынын айтады. Кесенеде Ахмед Йесеуидің жанына бек мәшһүр тарихи тұлғалар, қазақ хандары, билер, ғұламалар жерленген. Мәселен, Темірдің немересі, Ұлық Бектік қызы һәм Әбілқайыр Ханның зайыбы Рәбиға Сұлтан Бегім де осында жерленген.
[52] Koprulu, Fuad., Turk Edebiyat?nda ?lk Mutasavvuflar, Diyanet ??leri Ba?kanl??? Yay?nlar?, Ankara, 1991, 41-бет
[53] Altan, Bayram., Turkiye’de Dini Ziyaret Yerleri, Istanbul, 1996, 107-бет. Бұл орын Пири Баба деп те аталады.
[54] Мұның бәр

1 2 3 4

скачать работу

Отправка СМС бесплатно