Жанша (Жаһанша) Досмұхамедов
бай Төгiсов (1879-1918) және өзбек Ғұбайдолла Ходжаевтар (1886-1942) болды.
1917 жылы 21-26 шiлдеде Ж.Досмұхамедов Орынборда өткен I жалпықазақ сиезiне Орал қазақтары атынан қатысады. Х.Досмұхамедовтың басшылығымен өткен бұл сиезге Ақмола, Семей, Торғай, Жетiсу, Сырдария, Ферғана облыстары мен Iшкi Бөкей Ордасынан өкiлдер қатынасты. Сиезде Құрылтай жиналысына депутат сайлау мәселесi көтерiлiп, Орал мен Манғышлақ облыстарынан сайланатын депутаттардың тiзiмi жарияланды. Сондай-ақ, Ә.Бөкейханов (1866-1937), У.Танашевпен бiрге Ж.Досмұхамедов та тамыз айында Киев қаласында өтетiн федералистер сиезiне белгiлi бiр себептермен 8 қыркүйекке қондырылды.
«Сарыарқа» газетiне жарияланған Орал облысы атынан Құрылтай жиналысына сайланған депутаттар тiзiмiнде Ж.Досмұхамедов турасында: «Жаһанша Досмұхамедов–өзгерiске шейiн Томск окружной сот товарищ прокурор едi. Өзгерiстен кейiн ол орнын тастап, халыққа қызмет етiп жүр. Бұл күнде Петроградта Шура-и-Ислам ағзасы, социалист-революционер» делiнсе, ал «Қазақ» газетiнде: «Жаһанша Досмұхамедов–юрист, Петроградтағы Шура-и-Ислам ағзасы» деген мәлiметтер келтiрiлдi. Ж.Досмұхамедов Орынборда 5-13 желтоқсан аралығында өткен II жалпықазақ сиезiне арнайы шақырылды. Бұл сиезде «ұлттық автономия» мәселесi қарастырылып, осы мәселе төңiрегiнде екi топ құрылды. «Тез арада автономия жариялау» мәселесiн көтерген 33 делегат арасында Ж.Досмұхамедов та болды. Ал бұл топқа «қарсы» топ арасында «Алаш» партиясын құрушы зиялылар Ә.Бөкейханов пен А.Байтұрсыновтар (1873-1937) болды. М.Шоқай, Ә.Кенесарин мен А.Шегiровтар бұл мәселеге дауыс беруден қалыс қалды. Сиез шешiмi бойынша Алашорданың халық кеңесiнiң мүшелiгiне Ж.Досмұхамедов сайланды. 1918 жылдың наурыз айында Алашорда үкiметiнiң шешiмiмен Жаһанша мен Халел Досмұхамедовтар Мәскеуге келiп, Кеңес өкiметiнiң Қазақ автономиясына қатысты позициясын анықтау мақсатында В.Ленин және И.Сталинмен келiссөз жүргiздi. Кеңес өкiметiнiң талаптары орталық Алашорда үкiметiнiң ойынан шықпай, келiссөз тұйыққа тiрелгеннен кейiн де Жаһанша бастаған делегация Совнаркомда Алашорда өкiлдерiнен тұратын Қазақ комиссариатын құру жұмыстарымен айналысты. 29 наурызда Мәскеудегi Жаһанша мен Халел Ғаббасовқа «Кеңес үкiметi барлық облыстарда қамауға алынған қазақ қайраткерлерiн босату туралы бұйрық бергендiгi, «Алашорданың үкiмет алдына қойған шарттарына таяу арада жауап беретiндiгiн уәде еткендiгiн, сондай-ақ, қазақ комиссариатын ашу мәселесiне рұқсат етiлiп, оның құрамын бекiту Алашорданың құзырына қалдырғандығы» турасында жеделхат жiбередi.
Жаһанша 1918 жылы мамыр айында Жымпитыда өткен IV Орал облыстық сиезiнде төрағалық етiп, осы сиезде «Ойыл уәлаяты» Уақытша үкiметiнiң төрағасы болып сайланады. Бұл сиез жөнiнде мұрағаттағы мына бiр құжатта: «Ауылда жаңа сыбыс. Ж.Досмұхамедов Мәскеуден келдi, большевиктермен ұлттық автономия туралы келiстi. Басқарма Жымпитыға көшiрiлдi. Таңда сиезге келдiк. Бiрiншi сөздi Ж.Досмұхамедов алды»,–делiнген. Жымпиты сиезiнде Алашорданың басқару ұйымының әкiмшiлiгi мен халық милициясы құрылды. Алайда, бұл кезде Алашорданың Батыс бөлiмшесi мүшелерiнiң арасында өзара келiспеушiлiк қалыптасқан едi. Өйткенi, Мәскеуге барып келген Алашорда мүшесi Х.Досмұхамедов пен оның орынбасары Поповтың дүниетанымында большевиктерге деген өзгеше көзқарас туындады. Оралға келгеннен кейiн олар Казак әскери үкiметiне большевиктердiң дiнге қарсы екенiн, сондықтан да олар өкiмет басында ұзақ тұрақтай алмайтынын, олардың ұсынған үндеуiне (Саратовта Кеңес өкiметiн қолдап, оған келiсу туралы қол қойған құжат) қызылдардың күштеуiмен қол қойылғанын баяндады. Жаһанша облыстық земство басқарма отырысында мүлде басқа мазмұнда баяндама жасап, онда: «большевиктердiң көмегiмен... жүзеге асқан ойлар мен нағыз шаралар сан жағынан Кеңес өкiметiнде көп, бүкiл Ресей мойындаған жұмысшылар мен барлық халықтың, шаруалар топтарының сұраныстарын қанағаттандыруда. Кеңес өкiметiнiң жағдайы мықты және берiк. Кеңес өкiметiн саяси күш ретiнде Қырғыз (Қазақ) халқы да мойындау керек», –деп көрсеттi. Осы баяндамасы үшiн Жаһанша сотқа тартылды. Алайда, әскери үкiмет басшысы Х.Досмұхамедов пен Уақытша үкiмет комиссары Бизяновтың басшылығымен шешiм ауыстырылып, Жаһаншаға Оралдан кетуге тыйым салынды.
1918 жылы қыркүйекте Ж. Досмұхамедов Қазақ атқару комитетi атынан Комучке (Самардағы Құрылтай жиналысы мүшелерiнiң комитетi–Р.М). мүше болып кiрдi. Сондай-ақ, 1918 жылдың 8-23 қыркүйек аралығында өткен Уфа кеңесiне қатысады. Жаһанша бастаған делегация «Ойыл уәлаятын» таратып, оның орнына Батыс Алашорда үкiметiн құрды. Батыс Алашорда үкiметiн Ойылға көшiрiп, өзi Жымпитыда Қорғаныс комитетiн құрады. Батыс Алашорда жетекшiлерi Орал облысында орныққан Кеңес өкiметiнiң ықпалынан алыстап, дербес билiктi сақтап қалуға тырысып, өздерiнiң большевиктерге беруiн талап еткен шартына келiспей, тең құқылы қарым-қатынас орнатуға тырысты. Халел мен Жаһанша арасында кейбiр iстер жөнiнде келiспеушiлiктер болғанмен де, Алашорда үкiметiнiң Батыс бөлiмшесiн құруда екеуiнiң ойлары бiр болып, ұлттық- аумақтық автономия құруда бiрлесе күрестi. Алашорда үкiметiнiң нақты қызметi Ж.Досмұхамедов, К.Жәленов, И.Қашқынбаев, Х.Досмұхамедовтердiң қол қойған «Алашорданың Батыс бөлiмшесiндегi қазақ үкiметiнiң қызметi туралы» баяндама хатта: «Бiз Алашорда өкiлдерi, өзiмiздiң қазақ өлкесiндегi саяси басшылық пен Уақытша үкiмет басшылығына халықтың өз таңдауымен, халықтың қалауымен келгенiмiздi мәлiмдеудi қажет деп есептеймiз. Қиын-қыстау кезеңде басшылықта болған бiз өз шама-шарқымыз мүмкiншiлiгiмiзге қарай өз халқымыздың еркiн қалауын жүзеге асыру жолында қызмет iстедiк. Сенiп тапсырған билiктi өз еркiмiзбен Кирвоенкомға бере отырып, бiз бұл әрекет қазақ халқының басты арманы –автономиялық басқару идеясына қызмет етедi немесе қызмет етуге тиiс. Әзiрге жалпы мемлекеттiк билiк жағдайында өз-өзiн сақтау мақсатымен қазақ халқының өз мемлекеттiк аппараты болуға тиiс деген саяси ойды жақтай отырып, бiз қазақ өлкесiн басқарушы жоғарғы ұйымдарға мiндеттi түрде қатысуымыз керек деген ниеттен аулақпыз. Сонымен бiрге өлкедегi автономиялық билiктi жүзеге асырушылардың қандай да болсын саяси сенiм, нанымдарына қарамастан, бiз өзiмiздiң барлық күш-жiгерiмiзбен билiгiмiздi, еңбегiмiздi қазақ өлкесiнiң гүлденуi үшiн жұмсауға әзiрмiз. Бiз тек тағы да «өңiн айналдырған» ұлы державалық үстемдiк пен құлдықтың орнауына, сондай-ақ, қазақтардың тағы да ұлы державалық ұлттың саяси қызметшiсi мен қолшоқпарына айналуына барлық жан-тәнiмiзбен қарсымыз», –деп көрсетiлдi. Бұл баяндама хатты В.И.Ленинге, И.В.Сталинге, Л.Д.Троцкийге Жаһанша өз қолымен табыстады. Қызыл армияның революциялық комитетi дала жұртын Кеңес өкiметiнiң тәртiбiне бағынуға шақырды.Алашорда Батыс бөлiмiнiң төрағасы Жаһанша да қазақ халқын Кеңес өкiметiн мойындау қажеттiгiн айтып, бiр тәртiпке бағынуға шақырады.
1920 жылы 5 наурызда Алашорда үкiметiнiң Батыс бөлiмi таратылып, оның мүшелерiне кешiрiм жасалып, олар қазақ даласынан оқшау жерлерге қызметке жiберiлдi. 1920 ж. қыркүйегiнде Жаһанша Бас тоқыма басқармасының жолдамасымен Түркiстан Республикасы халық шаруашылығы Орталық кеңесiнiң жүн-жұрқа бөлiмшесiнiң меңгерушiсi қызметiне тағайындалып, Ташкент қаласына жiберiлдi. Ол бұл қызметпен қоса Түркiстан Республикасы Орталық атқару комитетi қазақ бөлiмiнiң хатшысы мiндетiн де атқарды. 1922-1924 ж.ж. «Жаһанша Ташкенттегi мәдени ағарту «Талап» қоғамының тапсырмасымен қазақ тiлiндегi алғашқы қылмыстық кодекстi әзiрлеп, қазақ халқының мәдениетiн, тарихы мен салтын жастарға үйретуге қыруар жұмыстар жүргiздi. Ташкент қаласында құрылған «Талап» қоғамының 103-ке тарта мүшесi болып, оны Халел Досмұхамедов басқарды. Қоғам мүшелерi 1 жылға 120 сом көлемiнде мүшелiк жарна төлеуге, сондай-ақ, қазақ халқы мәдениетiн дамытуда, жастарға ұлттық өнердi үйретуге, қазақ мектептерiндегi оқу-iсiн қадағалап, қазақ тiлiнде арнайы оқулықтар шығаруға мiндеттендi. 1927-1929 жылдар аралығында Ж.Досмұхамедов Қызылорда қаласындағы Қазақ ауылшаруашылық банкiсiнде заң кеңесшiсi болып қызмет еттi. Ал 1930 жылы Мәскеуге ауысып, «Скотовод» басқармасында аға экономист болып iстеп жүрген кезiнде тұтқындалып, «Кеңес үкiметiне қарсы әрекет жасады, астыртын ұйым құруға атсалысты» деген айыптармен Воронеж қаласына бес жыл мерзiмге жер аударылды. Ақыры жоғарыда айтылған айыптармен ол 1938 жылы тағы да тұтқындалып, үштiктiң шешiмiмен РСФКР ҚК 58-8, 58-10-баптары бойынша ату жазасына кесiлдi. Жаһанша 1989 жылы 16 мамырда Орал облыстық сотының шешiмiмен ақталды. Ж. Досмұхамедовтың мемлекеттiк және саяси қызметi ғасырлар бойы бодандық бұғауында күн кешкен қазақ жұртын дербес ел болуға, қазақ халқының әдебиетiн, мәдениетiн, ғылымын көтеруге арналғандықтан, оның өмiр жолдарын саралап көрсету– зор мiндет.
3. Алаштың ардақтысы
Патша үкіметі тұсында білім алып, империяның құқық қорғау органдарында жемісті қызмет істеген қазақ заңгерлерінің бірі Жанша (Жаhанша, Жаhаншаh) Досмұхамедұлы Досмұхамедов болатын. Ол 1917 жылы жария болған Алаш автономиясының да аса ірі қайраткерлерінің бірі әрі бірегейі болған еді.
Саяси құрсауы қатты кеңес өкіметі тұсында Жанша Досмұхамедовтің идеологиялық бұрмалаулар салдарынан cыңаржақтау сомдалған бейнесімен алғаш рет Хамза Есенжановтың “Ақ Жайық” романында танысқанбыз. Бертінде зерттеушілер оның өмірі мен қызметіне ашық назар аудара бастады, бұл іске осы жолдар авторы да атсалысты, сөйтіп өзінің революция жылдарын арқау еткен тарихи миниатюрасына оның қызметінің бір кезеңін арқау етті. Тарихта елеулі із қалдырған осынау көрнекті азамат жайында еліміз тәуелсіздік алғалы бері зерттеушілер біршама жазып келеді. Әйтсе де ол туралы көп нәрсе жұртшылыққа әлі де беймәлім.
“Менің қоғамдық-саяси қызметім тұңғыш рет 1910 жылы көрініс тапты, - деп
| |  скачать работу |
Жанша (Жаһанша) Досмұхамедов |
