Африка
ңтүстікке қарай ұшырасады.
Африканың өсімдігі
Астық тұқымдас саванналар мен селдір ормандардың астында топырақтардың ерекше типтері – саванналардың астында қызыл топырақтар және селдір ормандардың астында қызыл – қошқыл қоңыр топырақтар қалыптасады.
Ылғалды маусым кезеңінің 5 – 6 айға дейін қысқаруына және жауын – шашынның жалпы азаюына байланысты саванна өсімдіктері анағұрлым ксерофильдік бейнеге ие болады. Шөп жамылғысы сирейді, әрі арасарады, ағаш тұқымдарының құрамында аласа, ұшар бастары өзгеше жалпақ қарағандар белең алады. Бұлар нағыз немесе құрғақ саванна дейтіндер.
Ылғалдылық кезеңінің ұзақтығы 3-5 айға созылатын аудандарда нағыз саванналар кұрғак және тікенекті бұталары мен селдір қатты шөптердің қауларынa өтеді. Мұндай өсімдік топтары шөлге айналған саванна деп аталатын солтүстік жарты шарда, нағыз саванналардан солтүстікке қарай біршама енсіз өңір құрады.Бұл өңір 6атыстан шығысқа қарайжауын-шашынныңжылдық жиынтығыазаятын 6ағытта кеңейе түседі.
Maтepиктіңшығысында шөлге айналған саванналар Сомали түбегінтүгелдейалып,экваторға дейін жәнеодан да оңтүстікке созылыптүсіп, айрықша үлксн алқаптарды алыпжатыр. Шөлге айналған саванналардыңтопырағы кызыл-қоңыр. Негізгі жыныстар тараған жерлерде қара түсті топырақтараған.
Саваннаныңжәне тропиктікселдір ормандардыңбарлық типтері мaтepиктіңбетінің40% дейін алып жатыр. Африка саванналарыныңкөпшілігі жойылыпкеткен ормандардыңорнында пайда болған деген көзқарас та бар.
Климат және топырақжағдайлары жөнінен саванналар тропиктік егіншіліккеқолайлы. Казіргі кезде саванналардыңкөптеген учаскелері тазартылған жәнеайдалып тасталған. Бұл зонада барыншa кеңінентараған дақылдар - мақта, жер жанғағы, жүгері, темекі, сорго, күріш.
Саванналар шөлейттерге өтеді, олар солтүстік жарты шарда айқынкөрінетін, бірақенсіз зоналар құрады, ал Онтүстік Африкада материктіңішкі 6өліктеріндегі біршама шағын аудандармен шектелген. Шөлейттердеқұрғақкезеңбүкілжыл бойынадерлік созылады, жауын-шашын мөлшері 250-300 мм аспайды. Өсімдігі мен топырағы айқынксерофильді сипатта.
Шөлейттердің өсімдігі түр құрамы жөнінен солтүстік және оңтүстік жарты шарда едәуір айырма жасайды. Солтүстік жарты шарда жер 6етін тікенекті бұталар мен аласа ағаштардыңнегізінен сұрғыт – жасылмайда жапырақты қарағайлIардыңжәне жыңғылдардыңселдір тоғайлары жауып жатады. Олардыңара-арасында қатаңкөпжылдықшымды астық тұқымдастар өседі. Бұлар бұталы-астық тұқымдасты шөлейт дейтіндер.
Оңтүстік Африканың шөлейттеріне суккулентті өсімдіктер тән. Олар: алоэ туысыныңкөптеген түрлері, сүттігендер, жергілікті халықмал үшін көпжағдайда су орнына жүретін сулы жемістері бар қарбызеді. Cондай – ақ жасмықтәріздес тікенекті өсімдіктер, қысқa жаңбырлыашықкезеңдеашықжәнеәр түсті болыпгүлдейтін жуан тамырлы немесе түйнекті әр түрлі шөптер (құртқагүл,лилия, амapaлис) кеңіненІ тараған. Солтүстіктегі сияқты, мұнда да астықтұқымдас бұталы шөлейттіңучаскілері бар.
Шөлейттер шөлдерге ауысады, олар әсіресс мaтepиктіңсолтүстігіндеүлкен алқаптарды алып жатыр. Оңтүстік жарты шарда шөлдер енсіз өңір түріндематериктіңбатыс шетін бойлайсозылыпжатыр жәнеішінара Калахаридіңоңтүстігіне детән. Шөлдіңтопырағы жетілмеген, қаңқалы, кейдебұл айқын құрлымыжоқсусымалы құм болып келеді. Сортаңтопырақтардыңда үлкен учаскелері кездеседі.
Солтүстік жарты шардыңшөлдеріндегі өсімдік азия шөлдерініңөciмдігінеішінара жақын. Жанбырданкейінэфемерлершығады, олқысқамерзiмішіндеөсіпшығып, гүлдепжәнежемісберіп, соныменбіргеқайтаданкелесіжаңбырдыкүтіпбіремесбірнешежылғасозылатын тыныштықжағдайынакеліпүлгереді.
Құмдыучаскелердекөпжылдықтiкeнeктi бұталарөседі. Олар: жантақ, ретам тағы басқалар. Тастақ шөлдерге қыналар тән, олар тастардыңбетін түгелдейқа6ыршақ сиақты жауын жатады. Copтаңжерлердежусанмен сораңдар кездеседі. Африканыңсолтүстігіндегішөлдерде, Аравиядағы сияқтыоазистер көп, олардыңбасты өсімдігі- құрма пальмассы.
Африканыңоңтүстік – батыстағы шөлдеріне көптеген эндемикаөсімдіктерітән, олардыңішіндегі еңтамашасывельвичия, оның қысқаәрі жуан сабағы жәнетығыз, жалпақжергесүйретіліп жатқан, ұзындығы 3 м жететін екі жапырағы болады.
Африканыңшөлейт пеншөлдері еш жерде Үнді мұхитыныңжағалауына дейін жетпейді. Материктіңэкватордан oңтүcтiккеқарайғы шығыс бөлігініңсолтүстік жарты шардағы сәйкес ендіктерде жатқан аудандармен салыстырғанда едәуір ылғалдыболуы себепті Оңтүстік Африканың шығысын саванналар мен жапырақтастайтын ормандар алып жатыр.
Материктің, солтүстік – батыс және оңтүстік – батысындағы жағалауларда және тау беткейлерінің төменгі бөліктерінде мәңгі жасыл қатаң жапырақты бұталардың астында субтропиктік қошқыл қоңыр топырақ тараған. Тау беткейлерінің жоғарғы бөліктеріндегі жалпақ жапырақты ормандардың астындағы топырақ – тау – орманының қоңыр топырағы.
Африканың солтүстік – батыс шет аймағының флорасының құрамында Оңтүстік Европаның жақындығы байқалады. Көп доминионының алабында жатқан материктің оңтүстік – батысы африканың қалған бөлігінен үлкен түр өзгешелігімен ерекшеленеді. Өзінің сыртқы көрінісі жағынан Оңтүстік Европалық немесе Солтүстік Африкалық
маквиске жақын бұта қaулары семьялық тұрғысынан протейн, вepeск т. б.тұкымдастарға жататын эндемик туыстар мен түрлерден тұрады. Оларкөбінетүктіболыпкеледі (ысалыкүмісағаш) жәнежпырақарысұрғылт немесе көгілдір реңді болып келеді. Шөптесін өсімдіктердің ішінде әсіресе лала гүлдер, құртқа гүлдер, амариллистер тұқымдастарынан баданалылар және тамыр сабақтылар жиі кездеседі.
Африканын сондай-ақ климаты субтропиктік, бірақ ылғалдануы анағұрлым бір қалыпты қиыр оңтүстік-шығысында табиғи өсімдік жамылғысында субтропиктік қызыл топырақта темір ағаштан , сары ағаштан , кап үшкір жапырақтысынан, ағаш типтес папоротниктен, алып шөптерден (мысалы, стерлийий) тұратын мәнгі жасыл ормандар басым. Жағадан шалғай және сондыктанда неғұрлым құрғақтаулы үстірттердеқызғылтқаратүсті топырақтар (ол негізгі вулкандық жыныстар кеңінен тараған аудандарда қара түсті топырақпен алмасады) субтропиктік далалардыңшөпті астықтұқымдас өсімдігі басым.
Кап флорасы дүние жүзіне әдемі гүлдейтін көптеген әр түрлі сәнді өсімдіктер берді, бірақтағамдык өсімдіктер Африканыңоңтүстік бөлігіне Европадан әкелінген. Көбінесе олap Европалық Жерорта теңізі алқабына тән дақылдар: цитрустар, жүзім шыбығыбидай және баска астықтұқымдастар.
Мадагаскар аралы флорасы жөнінен Африкаға қарағанда біршама ерекшеленеді, өйткені ол материктен әлдекашан бөлініп кеткен-ді. Ол флорасының кұрамы жөнінен Африкадан Азияға өтпелі жағдайда жәнеонда эндемик түрлер көп (шамамен 75%). Жауын-шашынныңсолтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа карай азаюына байланысты Мадагаскардың өсімдік жамылғысыда өзгереді: шығыс жағалауда және таулардың шығыс беткейлерінде ылғалды тропиктік ормандар басым, олар батысқа карай саваннамен жәнеселдір орманмен, ал оңтүстік-батыстағы үстіртте-кұрғак бұталыдаламен алмасады.
КJІИМАТЫ
Африка - жер шарыныңсолтүстік және оңтүстік жарты шарларына шамамен бірдей қашықтыққа созылып жаткан бірден-бір материк. Осы ерекшелік екі жарты шардың бірегей ендіктерінде бірегей климат болуына жағдай жасайды. Климаттық белдеулердің барлығы дерлік Африка территориясында екі реттен кайталанады.
Дегенмен Африканың солтүстік бөлігінің оңтүстік бөлігінен (экватордан оңтүстікке қарай жатқан) ауданы жөнінен екі есе үлкен болуының үлкен маңызы бар. Африкадан солтүстіккежәнесолтүстік-шығыcқа қарайорасан зор.Евразия құрлығы орналасқан, одан Африканы континентаралық жылы теңіздер - Жерорта теңізі мен Қызылтеңіз бөліптұр. Оңтүстік субконтинентАтлантжәне Үнді мұхттарыныңаралығында. Сондықтан Африкада экватордан солтүстіккежәнеоңтүстіккеқарайклиматтыңтүзілу жағдайлары бірдей емес.
Материктіңнегізгі бөлігі тропиктер арасында жатыр және бүкіл жыл бойы күн жылуын көп мөлшерде қабылдап, әсіресесолтүстік, анағұрлым сом бөлігінде қатты кызады. Бүкіл Африка (азғана қaлыстыесептемегенде) жылына 160 ккал см2 астам жылу алады, ал солтүстік бөлігінде жиынтық радиация 200 ккалсм2 асып түседі. Бұл жоғары температураныңбелеңалуына жағдай жасайды және Африканы Жердің еңыстық материгінеайналдырады.
Матернктіңгоризонталды бөлшектерінің шамалы болуы және шеткі аймақтарыныңішкі бөліктермен салыстырғанда көтеріңкі келуі мұхит әсерін шектейді және климаттыңАфрикаға тән континенттігін туғызады, бұл оныңкөлемі үлкен болуына жәнеЕвразияға жақын жатуына байланысты солтүстік бөлігінен айқынкөрінеді.
Жер беті деңгейіндегі орташа температурасы
Африканың көпшілік бөлігі екі жарты шардың субтропиктік антициклон мен пасаттық циркуляциясының ықпалында болады. Солтүстік жарты шардыңқұрлықтан келетін пассаттары салыстырмалы ылғалдығытөмен континенттік ауа ала келеді. Үнді мұхиты жағынан к
| |  скачать работу |
Африка | 
