Африка

    Материктіңсолтүстік және оңтүстік жарты шарлардағы батыс шет аймақтары пассаттықинверциятәнатлантикалықсубтропик­тік антициклонныңшығыс шетініңықпалында болады, Атлант мұхитыныңсуықағысты инверциясы онансайынкүшейе түседі. Мұныңөзі жауын-шашынныңтүсуінеқолайсыз жағдайтуғызады.

    Материктіңэкватор бойы бөлігіндеауа массасыныңбip жарты шардан екінші жарты шарға өтуініңерекшеманызы бap. Мұныңөзіндематериктіңшығысында пассаттардыңбасқа жарты шардан өтуі осыжарты шардыңжазында орын алады. Ал батыста болса, қысымградиенті әрқашанда Оңтүстік Атлант максимумынанАфриканыңсолтүстік субконтинентіне қapaйбағытталатындықтан жылбойына оңтүстік пассаттың, (оңтүстік-батыс муссонның) солтүстік жарты шарға өтуі үнемі байқалады. Сондықтанда17˚с.с. және20˚о.е. аралығындағыөңірдеәрбір жартышардыңжазында экваторлықмуссондардыңыппалы корініс береді, олар ылғалдылығы тұрақсызэкваторлықауаны aлa жүреді де жауын-­шашынды кезеңтудырады. Материктіңсубтропиктік белдеулердіңшегінекіретін қиырсолтүстігі мен оңтүстігі әрбір жарты шардыңқысында қоңыржайендіктердіңбатыс циркуляциясыжағдайында қалады.

Ауа массалары циркуляциясыныңжағдайы, жауын-шашын мен температураныңтаралуы екі жарты шар үшін январь мен июльдеәр түрлі қалыптасады .

    Январьда материктіңоңтүстік бөлігі көбірек қызады, алсол:түстік бөлігі салыстырмалытүрде сaлқынтартады. Осыған байланыстыжоғарғықысымдысубтропиктік белдеу Сахараныңсол­түстігін кесіпөтедіде, Солтүстік-Атланттықмаксимумментүйісе­ді. Материктіңқиырсолтүстік-батысы қыста қоңыржайендіктер­діңбатыс циклондықциркуляцциясыныңықпалына түседі.

    Бұл кезде оңтүстік жарты шарда ауқымдытоқырау орын тебеді де оған қарай көршілес мұхиттарданда, солтүстік жарты шарданда ауа ағылады.

    Солтүстік пассат 25˚ солтүстік ендіктен экваторға қарайқызған ауаныңсалыстырмалыылғалдығы30-15% болатын негіз­гі үш ауа толқынытүрінде қозғалады. Үлкен, шығыс бөлігінде ол солтүстік-шығыс бағыттағы египет ағыны деп аталады да экватор­ды басып өтпейКонгобассейнініңсолтүстік бөлігінедейін барады. Онан шығысқа таманбapыншa құрғақаравияпассатыәрекет етеді, ол Сомалитүбегін қамтып, экватордан оңтүстіккеқарайөтеді де, Үнді мұхиты жағынанОңтүстік-Үнді максимумыныңшет­кері жағы бойыменкеле жатқан оңтүстік-шығыспассатымен қосылыпкетеді. Египет ағынынанбатысқаГвинея жағалауына қа­рай харматтан атты ағын ағылады,ол Гвинеяшығанағыныңсол­түстік бөлігінде Оңтүстік Атлант антициклоныныңшығысшетке­рі жағымен ағылып жатқан оңтүстік-батыс муссонымен кездеседі. Әдетте, харматтан Гвинеяшығанағыныңжағалауына жете алмай­ды, онда бәсеңоңтүстік-батыс желдері соғыптұрады. Бірақүл­кенбиіктіктерде пассат толқындары оңтүстікке қарайалысыраққа өтіп, оңтүстік-батыс муссондағы жоғары бағытталған ағынға және жауын-шашынныңжаууына кедергі жасайды. Cондықтанянварь Гвинея жағалауында еңқұрғақай болып табылады.

    Оңтүстік-Үнді максимумы январьдаонтүстіккеқарайкөп ығыс­тырылады. Ол Африканыңқиыроңтүстігінқамтидыда Африканыңбиік таулы қыраттарыныңшығыс беткейлеріне Үнді мұхитынан мол жауын-шашынәкелетіңоңтүстік-шығыс пассаттарына баста­ма береді.Олардыңсаныматериктіңтүкпіріне қарайбарған сайынкүрт азаяды да Калахаридіңорталықбөлігінде минимуміне жетеді.

     Афрнканыңбатыс жағалауы Оңтүстік-Атлантантициклоныныңшығыс шеткері жағыныңықпалында болады. Қызған материкке оңтүстік румб желдеріменанағұрлым биік ендіктерденсалыстыр­малы суықауа массасыныңкелуіне байланысты батыс жағалауда тура экваторға жуықсозылып жатқан өңірде жауын-шашын болмайды.

    Атлант ауасыныңҮнді мұхитынанжететін массалармен түйі­сетін ауданындафронт пайда болады, соғанбайланысты Калахи­ридіңбатысындажауын-шашын мөлшері материктіңанағұрлым батыс және шығыс аудандарымен салыстырғанда біршама арта түседі.

     Июльде солтүстік жарты шар қатты кызады. Сондықтан бүкіл баралық зоналар солтүстікке қарй ығысады. Солтүстік жартышардың субтропиктік максимумы Жерорта теңізі мен Оңтүстік Европаға қарай ауысады да Африканың қиыр солтүстік-батысын ғана қамтиды. Африканың солтүстік бөлігінде қатты қызуына бай­ланысты төмен қысымды облыс пайда болады, ол экватордан оң­түстікке карай жалғасып кетеді. Оңтүстік Африка өзінің көрші мұхиттарымен қоса оңтүстік жарты шардың баралық максимум аймағына кіреді. Оның тек қиыр оңтүстігі ғана оңтүстік жарты шардың қоныржай ендіктерінің батыс циркуляциясы жағдайында қалып қояды.

    Солтүстік Африкада (Сахарада) құрғақ солтүстік-шығыс және солтүстік батыс желдері соғады, ол Қызыл теңіз бен Ніл аңғарын бойлап 20˚ дейін, ал батысында 18˚ с.с. дейін енеді. Оларға қар­сы Оңтүстік Атлант максимумы жағынан оңтүстік-батыс муссоны ағылады да Судан территориясы мен Гвинея жағалауларына жа­уын-шашын ала келеді.

     Эфиопия, Сомали және Африканың бүкіл шығысы экватордан солтүстікке қарай Үнді муссонының ықпалындa болады, ол эква­тор арқылы өтіп, мол жауын-шашын әкелетін оңтүстік-шығыс пассатының жалғасы болып табылады.

Африканың жоғары қысым белдеуімен және әлсіреген пассат әрекеті қамтылған бүкіл оңтүстік бөлігі әсіресе оның ішкі аудандары бұл кездері құрғак, болады. Тск Кап облысы бұл жағ­дайдан тысқары қалады, өйткені оған жанданған циклондық әре­кет тән.

    Африканың негізгі бөлігіндегі бүкіл жыл бойғы жоғарғы тем­пература күннің көкжиектен едәуір биіктікте тұруына және күшті инсоляцияға байланысты. Материктіңедәуір бөлігінде жылдықорташа температура +20⁰С-ден асып түссді. Африканыңсолтүстік бөлігі анағұрлым сом, сондықтан да олтұтас алғанда оңтүстіккеқарағанда қаттыраққызады, онда Жердебайқалатынеңжоғарғы орташа айлықтемпература (+35⁰-40⁰С), соныменбірге еңжоға­ры максимумдытемпература (+58⁰С-ге дейін) орын алады.

    Бүкіл Африкаға сондай-ақконтиненттік климаттыңкөрініс бе­руі, температураныңтәуліктік едәуір ауытқуы да тән. Мысалы, Сахарада температураныңтәуліктік амплитудасы 50⁰С-гежетеді.

    Материктіңтерриториясында жауын-шашын біркелкі тарал­майды. Үнеміжәнемол болатын конвективтік жаңбырлар эква­тор бойы бөлігінешамамен5˚с.с. псн 10˚о.е. аралығында түсе­ді. Африкада максимумжауын-шашын(10000 мм шамасында) Камерунмассивініңбасым оңтүстік-батыс жерлерінеқарағанбет­кейлерінетүседі.

    Экватордан солтүстіккежәне оңтүстікке қарайғыоблыстарда, шамамен екі жарты шардың17⁰-қа дейін жауын-шашынды тек әрбір жарты шардыңжазындa экваторлықмуссондар әкеледі, олардыңжылдықмөлшері географиялықорынға және рельефкебайланыс­ты құбылыптұрады. Онанәрі экватордансолтүстіккежәнеоңтүс­тікке қарай(30⁰-қа дейін) жыл бойына жауын-шашын өте азмөл­шерде түсетін облыстар орналасқан. Материктіңқиырсолтүстігі мен қиыроңтүстігінде, субтропиктік белдеудежауын-шашынныңмөлшері қайтаданкөбейеді де солтүстік-батыс пеп oңтүcтік-ба­тыста оның түсу максимумы - қысқа, ал oңтүстік-шығыста­– жазғакеледі.

    Осы көрсетілген заңдылықтардың арқасында Африка өзінің климатының алуан түрлілігімен ерекшеленеді.

Экваторлық   климат  белдеуі Конго  бассейнінің  едәуір  бөлігін шамамен  5˚с.с. пен  5˚о.с.

apaлығы, сондай-ақ Гвинея жағалау­ын 7–8˚с.с. дейін қамтиды. Конго бассейнінде жер бетінің қатты қызуына бaйлaнысты ауа массалары көтеріледі де жыл бойына конвективтік жауын-шашын болып тұрады. Олардың режимінде күннің eң биiк орнына байланысты екі максимум айқын көріне­ді. Гвинея шығанағының жағалауларынa жауын-шашынды үстем­дік ететін оңтүстік-батыс желдері жеткізеді, олардың жылдық мөлшері көп - Камерун массиві беткейлерінде 9600 мм дейін жетедi. Жоғары және бір калыпты температуралар (+24⁰-28⁰С), буланудан 1,5-2 есе асып түсетін мол мөлшердегі жауын-шашын мен ауаның салыстырмалы ылғалдылығының жоғары болуы тұракты артық ылғалдануға жағдай туғызады. Осыған байлансты Афри­каныңэкваторлык, бөлігініңклиматыноған үйренбегеневропалық­тар ғана емес, жергілікті тұрғындар да азар көтереді.

Жауын-шашынның жылдық орташа молшері

    Солтүстік Африкадағы субэкваторлық белдеу солтүстікте 17˚с.е. дейін жетіп жатыр. Oңтүстік жарты шарда субэкваторлық климаттың белдеуі Атлант мұхитына дейін жетпейді, ал оңтүстік­те 20˚ о.е. дейін жуықтап барады. Материктің шығысында жарты шардың солтүстік және оңтүстік субэкваторлық белдеулері түйіседі, ал экваторлық белдеу Үнді мұхитына дейін жетпейді. Әрбір жарты шардың жазы кезіңде муссон үстемдік етеді, ол мол жау­ын-шашын бөлетін ылғалды экваторлық ауа алып келеді. Қыс кезінде облыс тропиктік құрғақ ауа жеткізетін пассаттың ықпалындa қалып қояды. Бұл жауын-шашын мүлде жаумайтын әрі салыстырмалы ылғалдылығы өте төмен кезең.

    Ылғалды кезеңнін ұзақтығы, жауын-шашынның жылдық жи­ынтығы және белдеу шегіндегі ылғалдану экватордан тропикке қарай және батыстан шығысқа қарай өзгеріп отырады. Экватордан тропикке қарай ылғалды кезеңнің ұзақтығы бірте-бірте 10 айдан 2-3 айға дейін азаяды. Батыстан шығысқа қарай муссонның әлсіреуіне байланысты жауын-шашын мөлшері азая береді. Солтүстік жарты шардың субтропиктік 6елдеуі алабындағы жет­кіліксіз ылғалданатын барынша қуаңшылық аудандары Сомали түбегіне орналасқан, ол экваторлық муссоннан Эфиопия таулы қыратымен, ал Суданның солтүстік бөлігінде, шекарада тропик­тік белдермен бөгелген. Субэкваторлық бел

1 2 3 4 5

скачать работу

Отправка СМС бесплатно