Африка

АФРИКА

    Африка- Жердің, Евразияданкейінгікөлеміжағынанекіншіүлкенматеригі. Оғанқарастыаралдардықосаесептегендегіауда­ны-30,3 млн. км², аралдарсыз-29,2 млн. км².

    Африка материгі Евразиямен тығыз байланысты: оларды тек Қызыл және Жерорта тенізі бөліп тұр. Африка мен Евразия шы­ғыс жарты шардың біртұтас құрлық массивін құрайды, бұларды басқа материктерден мұхиттардың, орасан зор кеңістіктepi бөліп тастаған.

    Материктің шеткі нүктелері солтүстікте - Эль-Абьяд мүйісі (37˚20' с.е.), оңтүстікте - Игольный мүйісі (34˚52'с.е.). Африкасолтүстіктеноңтүстікке8 мыңкмсозылыпжатыр. Материктінeңжалпaқбөлігіэкватордансолтүстікте10˚ пен16˚ аралығындажатыр, мұндаАфрика17˚33 б. б. бастап(Альмадимүйісі), 51˚24 ш. б. (Хафунмүйісі) дейінсозылып, ені7500 км-гежетеді.

    Африка жағалауында аралдар онша көп емес. Олардың  ішін­дегі ең үлкені - Мадагаскар. Үнді мұхитында одан басқаСокот­ра, Занзибар, Пемба, Мафия, Комор, Маскарен аралдары бар. Олар түгелдейдерлік материктен пайда болған жәнематериккетаяу жатыр.

    Атлант мұхитында материктік және вулкандық аралдар бар. Олар: Мадейра, Канар, Жасыл Мүйіс, Масиас-Нгема-Бииого, Принсипи, Сан- Томе, Аннобон.

    Орографиясы жағынан әр түрлі және тым бөлшектенген Евра­зияғаа қарағанда Африканың жері керісінше бет кұрылысы біркелкі және пішінінің карапайым болуымен ерекшеленеді. Оның рельефін­де биіктігі 200 метрден 1000 метрге дейін баратын жазықтар мен тау үстірттері басым. Жерінің 10 процентке жуығы ойпатты, ал 20 проценттен біраз астамы таулы болып келеді. Материктің шеткі бөлігі, әдеттегідей, ішкі аудандармен салыстырғанда көте­ріңкі келеді. Олардың орташа биіктігі 750 метр кұрайды.

    Африканың экватордың екі қапталындағы нсгізінен тропиктік-­экваторлық  кеңістік алабындағы орны жоғары температураның басым болуына себепші болса, ішкі бөліктерінің онша тілімденбеуі әрі тұйықтығы Африкаға тән континенттілік туғызады. Тегіс релье­eфтiң басым болуы және географпялықорны зоналықтыңайқын көрінуіне жағдай жасайды. Табиғат жағдайлары біршама біртектес болып келетін ендікті бойлайсозылып жатқан  жалпақ өңірлер экватордансолтүстікке және онтүстікке қарайбірін-бірі заңдытүрде алмастырады. Зоналық  құрылым, әсіресе, материктіңба­рынша сом және рельефі бірсыдырғы солтүстікбөлігіндеайқын көрінеді.

Экватордағы белгі

    Біздің эрамыздан көптеген ғасырлар бұрын материктің жаға­лауы мен ішкі аудандарында Азия мен Солтүстік Африканың ха­лықтары: финикиялықтар, египеттіктер, карфагендіктер болып тұрған. ЕртеортағасырдаШығысжәнеСолтүстікАфрикағаАра­биятүбегіненарабтарөткен.

    XV ғасырдапортугалдықтарИндияғаапаратынжоліздеуба­рысындаАфриканыңжағалауынзерттеген. Бұл, құлсйудасыныңжәнеафрикаелдеріневропалықтардыңбасыпалуынынңбастапқыкезеңіболатын. XVIIІғасырдыңаяғыменХІХғасырдыңбаске­зіндеАнглияменФранцияматериктіңішкіжағындағыбірнешеотарлардыжаулапалды. Бұлжаулауларкезіндеашылыстармензерттеулерқатаржүргізілді. 1788 жылыағылшындар«Африканыңішкібөліктерінашуғажәрдемететінассоциация» құрды. ХІХға­сырдағызерттеулердің  айтарлықтайнәтижесі- АфриканыңeңіріөзендеріНигер, Ніл, КонгожәнеЗамбезибассейндерініңзерттелуі­небайланыстынегізгігсографиялықпроблемалардышешуболды. ОрталықжәнеОңтүстікАфриканызерттепбілугеағылшынғалымы­мыД. Ливингстонүлкенүлесқосты. Ол отыз жыл бойы (1843 -1873) Атлант мұхитынан Үнді мұхитына дейінгі және Кейптауннан экваторға дейінгі ұлан-байтақ кеңістікті зерттеді.

    ХІХ ғасырдың екінші жартысында Ніл мен Конго суайрығы облысын зерттеу жұмыстарын орыс ғйлымы В. В. ІОнкер жүргізді.

    ХІХ ғасырдың бірінші жартысында түгел континенттің тұтастай және оның  жекелей бөлшектері немесе елдері геогрйфиясы ірі жи­нақталған жұмыстар жасалды.

    Африканы зерттеудегі ірі бетбұрыс 1960 жылы басталды, өйт­кені ол кезде бұрынғы  отарлардың орнына жаңа, жас тәуслсіз мeмлекеттер пайда бола бастады. Олардың үкіметтері социалистік елдердің, бірінші кезекте СоветтерОдағыныңкөмегімен асабай табиғиресурстарды: қазба байлықтарды, гидроэнергетикалықре­сypстарды, жер асты су көздерініңқорыжәнет.6. іздестіруге және пайдалануға байланысты жұмыстар жүргізуде. Сoныменқатар Африканың  әр түрлі аудандарында 6ілімніңсаналуансаласы үшін үлкен теориялықмаңызы бap зерттеу жұмыстарын жүргізуде. Олар: ШығысАфриканыңрифтік зоналарыоблыстарынкомплексті зсрт­теу, антропогеннің палеографиясын, оньщ ішінде адамныңпайда болғанға дейінгі  жағдаятын зсрттеу тағыс. с.

    Біздіңелімізде Африка жөнінде ғылыми және ғылыми-көпшілік әдебиеттер мен картографиялықматериалдаржарықкөріп тұрады.

ТОПЫРАҒЫ МЕН ӨСІМДІГІ

    Африка үш флоралық  доминионды (әлемді) алып жатыр. Оныңсолтүстігі Caxapaнықоса Голарктикаға қараса, материктіңнегізгі бөлігі, экватордан оңтүстікке және солтүстіккеқарай Палеотропикаға жатады, материктіңонтүстік бөлігі, Оранжевая өзеніненоңтүстіккеқажетдербесКан флоралықәлемін құрайды.

    Африканыңсолтүстік бөлігі флорасының қалыптасуы Oңтүстік{ Европа мен Батыс Азияфлорасыныңқалыптасуымен бір мезгілде жүрді. Ол түпкілікті түрде жоғарғы ендіктердегі мұзбасудансоң климаттықмұзбасудан кейінгіауытқулардыңәсерімен құрылды. Палеотропикалықәлем флорасы материк алабындағы анағұрлым ежелгі флора болып табылады және деоның құрамына Австралия­мен байланыс әсер етті. Австралиямен ортақэлементтергеағаш тәріздес папоротниктермен кейбір протейнтұқымдастар жатады.

    Оңтүстік Америкамен және Азиямен байланыскейінірек үзілді, Африканыңфлорасьнда осы материктердіңөсімдіктерімен ортақжабықтұқымды өсімдіктердіңтуыстары мен тұқымдастарыныңедәуірі бар.

    Жылдық жауын – шашын жиынтығы1500-2000 мм экваториал­ды климaтбелдеуіндеормандар гумусқабaйкүлгінденген латерит топырақтарда өседі. Ылғалды тропиктік ормандар материктіңшамaмен8% алабын aлыпжатыр. Олар Kонгобассейнінде экватордан солтүстіккеқарай4˚с.е. дейін және экваторданоңтүстіккеқарай 5˚о.е. дейін тараған. Сонымен қатар ормандар Гвинеяжағалауын шамамсн 8˚с.е. дейін алып жатыр.Өзенатырауларындa және то­лысу кезіндесу басып кететін жағалауларда, әсіресеГвинея шы-

ғанағында мангр тоғайлары үстем.

    Алғашқы жаңбыр орманда­ры Конго қазан шұңқырының тек орталық бөлігінде сақтал­ған, басқа жерлерде, әсіресе Гвинея шығанағынан солтүс­тікке қарай оларды аласа, қай­та шыққан тоғайлар алмастырған. Өзінің таралуының солтүстік шекарасы маңында ормандар, бәлкім, орман өсім­дігі үнемі өртеп отырудың  нәтижесінде  өз орнын саваннаға берген болар.

    Ариканың ылғалды тропиктік ормандары өзінің түр қүpaмының байлығы мен алып жатқан жер көлемі жағынан Оңтүстік Американың трониктік ормандарына қарағанда біршама кейін тұрады. Бұл ормандардың биік ярустарын алып фикустар (80 м дейін), зәйтүн пальмасы (llaeis guil1eensis), шарап пальмасы (Rhaplhia), сейба (Ceiba tоnnіngі), кола ағашы (Соlа nіtіdа) тағы басқалар құрай­ды. Ал төменгі ярустарда банандар, әр түрлі папоротниктер, либериякофе ағашы (Соffеа lіЬегіса) өседі. Лианалардыңішінде ерек­ше орындыағаш тәрізді каучукты лиана – ландольфияалады, ұзын ротанг пальмасы (Calamus) және басқалар кездеседі.Африканыңылғалды тропиктік ормандарынан көптегенбағалы техникалықжәне азық-түліктік өсімдіктер түрі шыққан.Солардыңбipi – зәйтүнпальмасы, ол тeхникалық(ұрық қабынан) және азық-түліктік (тұқымдарынан) майбepедi.Мұныңсоңғысытағгaмғa тікелейпайдаланыла береді және сондай-ақмаргаринге қоспа ретінде қолданылады.Зәйтүн пальмасы тропиктікелдердіңплантациялықдақылыретінде текөз еліндеғана емес, сонымен,қатар Малайяархипелагының аралдарына кеңінентараған.Оңтүстік америкадан әкелінген зәйтүн пальмасының плантациялары, какао ағашы, каучук  көп жерде табиғи өсімдіктерді ығыстырып шығарады. Жергілікті халықтар баннан, маниок, батат өсіреді.

Африканың топырағы

    Экватордан солтүстікке және оңтүстікке қарай ылғалды тропиктік ормандар саваннамен алмасады. Ормандар сирейді, олардың құрамы кедейленеді, тұтас орман массивтерінің арасынан саванна дақтары пайда бола бастайды. Бірте – бірте ылғалды тропиктік ылғал тек өзен аңғарларында ғана қалады, ал суайрықтарды жылдың құрғақ мезгілінде жапырағын тастайтын ағаштар немесе саванналар басып кеткен. Өсімдіктердің өзгеруі ылғалды кезеңнің қысқаруының және экватордан алыстаған сайын ұзара түсетін кезеңнің пайда болуының ықпалымен жүреді.

    Жаңбырлы кезең 8 – 9 айға созылатын астық тұқымдас саваналарда биіктігі 2 – 3 м, ал кейде тіпті 5 м жететінастық тұқымдастар өседі. Олар: піл шөбі (Ptnnisetum purpureum), ұзын қылшықты жапырақты боз шағыл тағы басқалалар. Жайқалғанастықтұқымдастардыңарасында жекелеген ағаштар, баоба6 (Adonsoniа digitata), дум пальмасы (Нірhaenа), зәйтүн пальмасы сорайып тұрады. Экватордан солтүстіккеқарайастық  тұқымдассаванналаршамамен12° с.с. дейін жетеді. Оңтүстік жартышардаастық  тұқымдас саванналарзонасы анағұрлымкеңірек,әсірссе Үнді мұ­хиты жағаларында олар кейжерлерде тіпті тропикке дейінсозылыпжатады. Oндa астықтұқымдассаванналармен қатаржылдыңқұрғақ кезінде тастайтын жапырақтарын тропиктік селдірормандар кеңінен тараған. Оңтүстік Африканың шығысында олар өсімдіктердің басқа типтерімен қосылып, тропиктен едәуір о

1 2 3 4 5

скачать работу

Отправка СМС бесплатно