Бейнелік шығармалар мен мүсіндік композициялар
Другие рефераты
Соғыстан кейінгі жылдары бізде мүсін өнері де пайда болғанын айта кету қажет. Онымен әуелі шеттен келгендер айналысса, содан соң өзіміздің мүшелер шықты. Соның алдыңғы қатарында Исаак Иткинд де болды. Оның жұмыстарының арасында «Шалдың басы. Философ» (1959) деген де бар. Онда ойға сүңгіген ақсақалдар бейнесі шамамен алғанда шығыс адамының тағдыры мен мінезінің портреті сияқты. Иткинд бастың формасын оның құрамына, құрылысына қарай мүше-мүшеге жіктейді: биік маңдайды жайлаған әжімдер, ой мен мүлгіген қабақ астындағы көз, «қожалақтау» ықшамдалған бет-әлпеті, алмастыра қажырылған формасы, бір мезетте қиюласқан мәдениет пен табиғаттың материалы (мүшесі баз ағаштың қабығын қалдырып отырған қажет деп санаған кезде),- бәрі бірлесіп бір шекте қатар тұрған қозғалыс пен тыныштықтың ұмтылмас образын жасайды.
Ян Кучистің «Звено бастығының портреті»-ндегі (1957) жас әйелдің кейпі де тартымды шыққан /23/. Онда нақтылық пен типтілік біріктірілген. Мұнда қатты туралы жұмсақ деп және нәзіктік туралы шешімді деп айтуға болады. Форманы құрастыру барысында суретші табиғат берген үлкен басқа, тік болғанмен тар маңдайға, ат жақты кең бетіне, күшті жақ сүектері мен томпақ еріндеріне баса мән береді. Сонымен қатар мүсінші табиғат берген сырт пішінмен қоса адам жанының нәзіктігін де абайлап бере білген.
Егер Иткинд пен Кучис сырттан келген кірме болса, соғыстан кейінгі жылдары қазақ мүсіншілер де пайда бола бастады. Алғашқылардың қатарында Хакімжан Наурызбаевты атауға болады. Оның мүсіндік портреттері мыналар: «Бала Жамбыл» (1957), «Амангелді портреті» (1958), «Құрманғазы» (1958), «Ақын Мариям хакімжанова» (1964), «Сәкен Сейфуллин» (1967). Осы еңбектерінің әрқайсысында мүсінші нақты тұлғаның, оның сезім әлемінің ерекшеліктерін ұқыптылықпен бейнелейді. Хакімжанованың портретінде суретші кескінделген адамның интелегенттілігін жәнеөзі таңдаған жолын берілген жан екендігін көрсетеді. Нарураны бейнелегенде мүсінші дәлдіктен ауытқымай көлем мен детальдарды модельдеу әдісімен қатаңдықтан безеді. Суретшінің қолында мәрмәр адамның тек тәніне ғана емес, жанына да суық тастан бір жылылың орнатқандай. Аурлаған қабақтар өткен жылдар мен өмір қиыншықтарында ізгіліктен айнымағандығын, мейірімділігін айтып тұр. Тарс жабылған қалың еріндер болмысында мінезінің қызулығын және сезімнің ұстамдылығын көрсетеді. Оның жан бітімі тез қорытынды жасамауды тілейді. Сыртқы келбеті есте қаларлықтай болмаса да, одан адамды және тағдырын көру үшін жүзіне үңілу қажет.
Осы жылдары мүсінші Бек Төлеков те сапалы жұмыс істеді. Оның қолынан шыққан «Екі мәрте Социолистік Еңбек ері Ж.Қуанышбаевтың портреті» (1961) және «Қыз портреті» (1965) сияқты әртүрлі образды сипаттаған жұмыстарда формалардың ұстамды пластика арқылы модельдердің романтикалық ұмтылыстары берілген. Николай Журавлевтің «Иткинд портретінде» (1967). Өзге адам және суретшінің тағдыры мен мінезін фәлсафалық тереңдіктен аңдауға қол созады. Басқа да жасырақ мүсіншілердің жұмыстары пайда бола бастайды. Төлеген Досмағамбетовтің романтикалық кейіпкер образындағы «Амангелді» және лирикалық тақырыптағы «Қыз басы», Вагиф Рахмановтың тақуа түріндегі және нәзік бейнеленген «Толғаныс» (1968) пен «Айгүлде» (1970) қыздың әдемі басын, бет-жүзін әсем келтіріп, ұсақ өрілген бұрымын, шашын ұтымды етіп бере білген. Кескіндемешілерге қарағанда мүсіншілердің кейінірек пайда болуы таңданыс тудыратын жағдай болуы мүмкін. Мұны жазық бетте қазақтар бұрын да сурет сала алған дегенмен түсіндіруге болады. Тек фигуралы кескіндеменің орнына оларда абстрактілі ою-өрнек болды. Мүсін өнері дегеніміз – бұл көлеммен ойлай білу деген сөз. Мүсінші 50 жастан кейін ғана туады деп айтқан екен Микеланджело. Мұны рас деп танысақ өнердің бүтін көлеміне, онда бізде мүсіншілік графика мен кескіндемеден отыз жыл туған екен. Егер бұл тұтас алғанда өнерге де келеді десек, онда бізде мүсін өнері ертерек, кескіндеме мен графиканың пайда болғанына отыз жыл өткен соң туды /24/.
60-шы жылдары портреттік кескіндеме Кәмилә Шаяхметованың «Балықшы Сауле» (1962) жұмысы ерекше хош иісті леп әкелді. Қараторы және алғызыл жүзді көңілді де, албырт жас әйелдің үстіндегі қызық кофта мен қара комбинезонына әсем үйлескен ақ орамал Сталиннің жеке басына табыну әшкереге айналғаннан кейінгі бақытты заман туатындығына сенген шат өмірге икемделудің өзінше символы сияқты. Алтынбай Молдабековтің «Қыз портреті» (1969) де соншалықтықайратпен салынған. Қараторы жүзіндегі тұңғиыққа тартқандай мөлдіреген елік көздері, шынтақшаға, орындыққа сүйенген шынтақтары, көкірегіне имене қойылған қолдары, ашық сары кофтасы мен үлкен ақ бантигі. Осының бәрінен батылдығы мен қорқақтығы үйлескен жасөспірімнің тартымды келбеті туындайды. Модельдің нақты қасиеттерін зерттей отырып суретші бір уақытта өз бағдарын жинақтауға және жас замандастың типтік бейнесін жасауға ұмтылады. Өз қызын бейнелей отырып суретші ол жұмысын «Қыз портреті» деп атайды. Ал Шаймардан Сариев керісінше жасайды: типтік образдағы қызға «Тұрар» (1967) деп ат қояды. Еркін Мергеновтің «Метис» (1961) мүсіндік портретінде және Павел Зальцманның «Шолпандар» (1962) акварель бетінде де типтік образды іздеу байқалады.
1969 жылы Үкі Әжиев салған «Әбілхан Қастеевтің акварельдік портреті» де ерекше оқиға болды /25/. Адам және суретші мұнда қимылы мен өзінің өмірлік ортасы арқылы сипатталады. Біздің алғашқы кескіндемешімізді Әжиев жан жылуымен наыштайды. Қарт суретші құпия шығармашылық актімен, ұяң да дана жүзімен, нұрланған ішкі рухани жан тазалығымен кескінделген. Анықтық пен түгел айтылмағандық, сәнділік пен түстің баяу тулауын біріктіретін кескіндеме формасы шығармашылық процестің ұстатпайтындығын және алдын ала айтып болмайтығын беруге икемделген. Соның нәтижесінде барлығы әдемілік пен айқындық әлемі болып шыққан. Шығармашылық прцестегі жан-жүйесінен туатын шығармашылық әрекет шағын ғана кеңістіктің көлемінен орын алып бөлінбейді. Суретшінің жұмысын серік болатын қуаныш пен ләззат қолдың, қылқаламның, бояу тақтайшасының, бояулары бар қораптың, кәрі сиқыршының алдындағы көлденең жазықтағы ашық түстердің сәулесінен мүлдем өзгерген, ең бастысы адам жүзіндегі шағылысуда балалық пен даналық маңызы біртұтас.
Сонымен 60-шы жылдары нақты адамдардың физиогномикалық және әр адамның ішкі сезімталдығына, анықтығына мән беріп зерттеу жалғасқанымен, типтік портрет жасауға бетбұрыс болды. Қарапайым қыздардың, жұмысшылардың, колхозшы әйелдердің портреттері жас ерекшеліктері, кәсіби не әлеуметтік специфика негізінде жатқан жалпы ортақ дүниелерді түсіну ниетінде көп салынды. Типтік бейне жасаудағы ізденіс монументальді формаларды тудырды. Нұрмұхамедовтің «Бульдозерші К.Ахунбековтің портретінде» (1960) модель лирикалық пролетар-кейіпкер ретінде сипатталады. Сондай-ақ, Мұхит Калимовтың «Теміржолшысында» (1966) да тәуліктің жарық сәтінде қолына фонарь жағып алған ақ көңілді батыр бейнеленген. Мұнда Диогеннің «адам іздеп жүрмін!» дегенін қалай еске алмассын /26/.
60-шы жылдардың ортасында біздің өнерімізде ұлттық бейнелеу тілін іздестірудің жаңа толқыны басталды. Салихитдин Айтбаетың тұсындағы буын картиналардың образды арқауына халық өмірін енгізгеді. «Жас қазақтар» (1968) және «Мейман келді» (1969) еңбектерінде түстердің сінділігі мен фигуралардың түзу ырғақтағы контурлары тоғысқан. Алайда, портреттік кескіндеме тіпті бұл суретшілер күрделілеу түстер мен ырғықты шешімдерді пайдаланады. Бұл субъект-модельге рухани өмірінде жатқан өзіндік болмысын сақтауға мүмкіндік береді.
70-ші жылдар адам көңілінің талығып ізденуіне елес береді. Өнердің басты тақырыптарының бірі «адам, орта, қоғам» проблемасы болды. Төлеген Досмағамбетов «Олжас Сүлейменовтің портретінде» сыртқы әлемге ой мен сезім қуатын тарататын тұлғала басымдық береді. Еркін Мергенов адам еркіндігіне шүбәмен қарайды, оның көңіл-күйінен және қоршаған әлемге әсерін көрсетуден адамның «мен» деген ерекшеліктерін көруге бейім. Мергеновтің «Жамалы» (1975) жүздің бал-бұл жануы, басы мен келісті дене бітімі, желбеген жамылған жилеті гротескелік түрде қабыстыруға құрылған. Бұл тәсіл – драматизмнің шартты құралы. Кейіпкер өз дәуіріне ыңғайлы, екпінді, оның эмоциональдық даусы сәуленің күшіне қарай өзгеріп отырады. Адам – жағдайдың қолындағы құрбан болған ойыншық /27/.
Адам мен ортадағы баға бергендегі әртүрліліктің қайнар көзін 1940 жылы туған бұл мүсіншілердің әр «дәуірдің» тұлғасы ретінде қалыптасқандығынан іздеу керек шығар. Досмағамбетов қоғамда Хрущевтің жылымық кезеңі дәуірлеп тұрғанда, 60-шы жылдардың бірінші жартысында Ленинградта Репин атындағы академияда оқыды. Ал Мергенов Брежневтің тоқырауы жаңа өркен жайып келе жатқанда, Кеңес адамдарының санасына сенімсіздікпен қарау және көңіл қайту жаңғырып тұрғанда, 1973 жылы Мәскеуде Суриков институтын тәмамдады. Классикалық түрлердің жолын қуушылық Досмағамбетовке образдың үндеудің үлкен амплитудасын берді. Мұнда айтып отырғанымыз лирикалық студент қыз («Қыз басы»,1966), Амангелдінің қаһарман бейнесі және романтикалық Олжас бейнелері. Сол бағытта бастаған Мергенов («Метис»,1961) жоғары тұрғылы деңгейді мақсат етті. Оның портреттік жұмыстары сипаттамасының қатаңдығымен және жалпы көңіл-күйдің шертілуімен ерекшеленеді («Әкенің портреті», 1976).
Адамның әлеммен байланысының ұшталған өткірлігі Мақұм Қисамединовтің «Бір өмірдің образы» графикалық сериясында келтірілген. Оның «Ана» және «Лейла» туындылары (екеуі де 1973) осы альбомда көрсетілген формалардың мәнерлілігін, жарық пен көлеңкенің қарама-қарсылығын, адам өмірінің ұлы драмасының образын жасайды. Салихитдин Айтбаевтың да жұмыстарында формаға осында
| |  скачать работу |
Другие рефераты
|
