Бютжетаралық қатынастар
. аралығындағы республикалық бюджетте қаржыларды орталықтандыру деңгейі 70,3%-дан 79%-ға көтерілгенін көруге болады. Мұны жағымсыз құбылыс және демократиялық орталықтандыру қағидаларын жүзеге асыруды тежейтін тенденция деп қарастыруға болады.
Қазіргі уақытта облыстық, аудандық (қалалық) және ауылдық деңгейлер арасындағы қызметтерді бөлу өкілеттігі облыстық деңгейге жүктелген. Аудандық, қалалық және ауылдық деңгейлерді тәуелсіз деп қарастыру қажет, олардың құқықтары, міндеттері және жауапкершіліктері заңнамалық актілер деңгейінде, соның ішінде ҚР «Жергілікті мемлекеттік басқару» заңы бойынша реттелуі қажет.
Қазір республикада бір басқару деңгейінен басқа басқару деңгейіне қаржыландырудың өкілеттіктері мен қызметтерін беру проблемасы және бюджетаралық қатынастарды реформалау Концепциясын жасаумен айналысатын арнай комиссия жұмыс істейді. Соның өзінде қиын проблемалардың бірі болып, төменгі бюджеттерге қаржыларды беру (передача) болып табылады. Бұл проблеманы шешудің екі жолы бар:
1) жоғарғы бюджеттің қаржыларын субвенция түрінде беруге болады;
2) жергілікті бюджеттердегі жеке салықтардың үлесін ұлғайтуға болады.
Аймақтардың әлеуметтік – экономикалық даму деңгейлері арасындағы территориялық айырмашылықтар табиғи-климаттық жағдайына, географиялық орнына және демографиялық жағдайына байланысты. Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық жағдайын 5 кестедегі көрсеткіштерден көруге болады.
Кесте 5 — 2007 жылғы Қазақстан Республикасындағы аймақтардың әлеуметтік – экономикалық даму көрсеткіштері
Атауы ҚР халқының аймақтар бойынша үлесі, % ЖАӨ-де аймақтар үлесі,% Жан басына шаққандағы ЖАӨ,
мың тг. Жалпы өнеркәсіп өнімі көлемінде аймақтар үлесі,% Жалпы ауыл шар. өнімі өндірісінде аймақтар үлесі,% Негізгі капиталға салынған инвестицияны игеруде аймақтар үлесі,%
ҚР
1 топ
Астана қаласы
Алматы қаласы
2 топ
Атырау
Маңғыстау
3 топ
Шығыс Қаз.
Қарағанды
Павлодар
4 топ
Ақтөбе
Жамбыл
Қостанай
Оңтүстік Қаз.
5 топ
Батыс Қаз.
Солтүстік Қаз.
6 топ
Алматы
Қызылорда
Ақмола 100
3,6
8,2
3,1
2,4
9,4
8,7
4,8
4,5
0,07
5,9
14,6
4
4,3
10,5
4,06
4,9 100
8,5
16,7
12,5
6,2
6,1
8,4
4,9
5,7
2,2
4,3
4,7
6,6
2,3
4,2
3,4
2,6 446,2
1058,2
909,8
1797,2
1131,6
292,5
429,05
451,5
568,5
13685,6
329,5
143,06
742,2
243,9
178,5
381,4
238,7 100
1,1
4,5
20,4
14,6
4,9
9,4
5,8
9,2
1,4
3,4
2,6
9,5
0,7
3,4
6,4
1,3 100
0,6
0,3
1,2
0,3
9,8
4,6
4,7
3,5
5,9
14,2
12,4
3
12,3
13,8
2,2
10,7 100
11,3
13,8
29,4
5,9
3,3
6,3
1,4
7,6
2,3
2,6
0,9
3,7
1,5
4,1
2,5
1,5
Кестеге талдау жасайтын болсақ, жоғарыдағы аймақтар проблемалы принциптер бойынша топтастырылған, аймақтар ұқсас проблемалары бар және экономикалық көрсеткіштері бойынша топтарға бөліп көрсетілген. Олардың орналасу реті жалпы аймақтық өнім (ЖАӨ) бойынша аймақтардың орташа көрсеткіштеріне және халықтың өмір сүру деңгейіне байланысты. Кестеде барлық облыстар 6 топқа топтастырылған:
Бірінші топты халықтың жоғары табыс деңгейіне байланысты облыстар құрайды . Бұл топқа Алматы және Астана қалалары жатады, олардың дифференциацияланған өнеркәсібі бар (негізінен бұл машина жасау) және дамыған қаржылық сектор мен жоғары ғылыми-техникалық потенциал.
2007 жылдың 1 қазанында бұл қалалардың үлесі: республика халқы санының 11,8%, ЖАӨ 25,2%, өнеркәсіп өндірісі көлемі 5,6%. Мұндай қалалар үшін әлі де өткір проблемалар қалып отыр: Астана қаласындағы өндіріс орындарындарындағы техника мен технологияның тозуы және т.б; Алматы қаласында газбен қамтамасыз ету роблемасы бар, сонымен қатар ауа атмосферасының жоғары деңгейде ластануы.
Екінші топты көмірсутегі және минералды ресурстарға бай облыстар құрайды: Атырау, Маңғыстау. 2007 ж. 1 қазанда бұл топ облыстарының республика халқының саны бойынша үлесі 5,5% құрады, ЖАӨ 18,7%, өнеркәсіп өндірісі көлемі 35%, ауыл шаруашылығының жалпы өнімі 1,5%. Жан басына шаққандағы орташа табыстары басқа облыстарға қарағанда жоғары.
Негізгі проблемалары: шикізаттық бағытталуы және өнеркәсіп өндірісі негізінен мұнай өндіруге бағытталған, диверсификацияланбаған өндіріс, ауылдық аудандарда ауыл шаруашылығының дамымауы – төмен табыс, жұмыссыздық деңгейі жоғары, инфрақұрылымның артта қалуы, аудандық орталықтардың алыстығы және т.б.
Үшінші топ – жергілікті шикізатты пайдаланатын, табиғи бай минералды-шикізаттық ресурстар негізінде салынған және дамыған үлкен өндіруші, қайта өндіруші кәсіпорындар бар өндірістік облыстар. Сонымен қатар, бұл облыстарда машина салу, жеңіл тамақ өнеркәсібі дамыған. Олар – Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Павлодар облыстары. Жан басына шаққандағы орташ табыстары жоғары болып келеді. 2007ж. 1 қазанындағы үлесі 22,9%, ЖАӨ 19,4%, өнеркәсіп өндірісі 20,1%, ауыл шаруашылығы 19,1% құрады.
Негізгі проблемалары: шикізаттық бағытталуы, диверсификацияланбаған өндіріс.
Төртінші топ табиғи ресурстарға бай және айтарлықтай ауыл шаруашылық жерлері бар: Ақтөбе, Қостанай, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстары. Ақтөбе және Қостанай облыстарында жан басына шаққандағы орташа табыс республикалық деңгейден сәл асып тұрады, ал Жамбыл және Оңтүстік Қазақстан облыстар орташа республикалық деңгейден төмен бола тұра, олардың барлығында экономикалық база бірдей және бірдей бағытталған құрылым. Төртінші топтың республика халқының санының үлесі 2007ж. 1 қазанында 25,07%, ЖАӨ 16,9%, өнеркәсәп өндірісі көлемі 16,6%, ауыл шаруашылығы өнімі көлемі 36% құрады.
Негізгі проблемалары: өнеркәсіптегі кризистік жағдайларды шешудегі уақытша қиыншылықтар, ауыл шаруашылығына қызмет көрсететін өндірістердің толық дамымауы. Бұдан басқа, Жамбыл және Оңтүстік Қазақстан облыстарында газбен, электроэнергиямен және сумен қамтамасыз ету тұрақсыз.
Батыс Қазақстан және Солтүстік Қазақстан кіретін бесінші топтың машина жасау, соның ішінде қорғаныс бағытында, айтарлықтай ауыл шаруашылық жерлері бойынша артықшылықтары бар. Батыс Қазақстан облысында өнеркәсіп өндірісінде 80% алатын мұнай-газ өндірісі дамыған. Бұл облыстардағы халықтың табысы орташа республикалық деңгейден төмен.
Бесінші топтың 2007ж. 1 қазанындағы республика халқы бойынша үлесі 8,3%, ЖАӨ 8,9%, ауыл шаруашылығының жалпы өнімі 15,3%.
Негізгі проблемалары: машина жасау кәсіпорындарындағы қиын жағдай, әсіресе, қорғаныстық, ауыз суының тапшылығы, мұнай-газ саласының дамуының және әскери полигондар әсерінің зардаптары.
Алтыншы топ – аграрлық облыстар: Ақмола, Алматы, Қызылорда. Халықтың табысы Ақмола және Алматы облыстарында өте төмен, ал Қызылорда облысында орташа республикалық деңгейден жоғары (Құмкөлдегі мұнай өндірісі).
Алтыншы топтың 2007ж. 1қазанындағы республика халқы бойынша үлесі 19,46%, ЖАӨ 10,2%, өнеркәсіп өндірісінің көлемі 11,1%, ауыл шаруашылығының жалпы өнімі 26,7%.
Негізгі проблемалары: төмен өмір сүру деңгейі, ауыл шаруашылығындағы жұмыспен қамтылғандардың жоғары деңгейі, әлсіз инфрақұрылым, үлкен территория, аудандардың орталықтан алыс орналасуы, Арал проблемасы, ауыз суының тапшылығы және т.б.
Ұсынылған аймақтардың типологиясы стратегиялық мәселелерді шешуге арналған. Аймақтардағы табыс деңгейі бойынша айырмашылықтар 3,2есеге дейін жетеді. 2007 жылы максималды табыстарды Жамбыл қаласының тұрғындары алды, минималды – Оңтүстік Қазақстан, Алматы, Ақмола, Солтүстік Қазақстан облыстары алды. Орташа жалақы бойынша айырмашылықтар да бар. Ең жоғары деңгей Маңғыстау және Атырау облыстарында, ең төмен – Ақмола, Солтүстік Қазақстан, Алматы және Оңтүстік Қазақстан облыстарында. Жалақы Оңтүстік Қазақстан, Алматы, Ақмола, Солтүстік Қазақстан, Қызылорда облыстарында орташа республикалық деңгейге жетпейді. Жалақының ең жоғары (Атырау) деңгейі мен ең төмен (Ақмола) деңгейінің арасындағы айырмашылық 2007 жылдың тамызында 4 есеге дейін жетті.
Соңғы жылдардағы бюджет процесінің анализі көрсетіп отырғандай бюджетаралық қатынастардың бірқатар кемшіліктері бар, бұл аудандық, облыстық мемлекеттік басқару деңгейлерінің қызметтері мен міндеттері Қазақстан Республикасының «Жергілікті және мемлекеттік басқару туралы» Заңында нақты емес жалпы түрде айтылған. Соған байланысты республиканың әртүрлі аймақтарындағы жергілікті мемлекеттік басқару құрылымы әр түрлі болғандықтан, жергілікті мемлекеттік аппаратты қаржыландыру және олардың өз қызметтерін орындау бір-бірінен ерекшеленеді.
III. Салық – бюджетаралық қатынастарды реттеуші механизм ретінде
Салық – белгілі бір мерзімде, белгіленген мөлшерде заң жүзінде белгіленген ставкалар бойынша заңды және жеке тұлғалардан бюджетке төленетін қайтарусыз төлемдері.
Бюджетаралық қатынастарды реформалау барысында жергілікті бюджеттердің қаржылық негіздерін нығайту бойынша шаралар жүргізу қажет. Тиісінше, жергілікті деңгейлердің салықтық әлеуетін анықтау арқылы, реттеуші салықтардың нормативтерін әрбір аймақтың салықтық әлеуетін ескере отырып дифференциалды тағайындау
| |  скачать работу |
Бютжетаралық қатынастар |
