 |
|
Бютжетаралық қатынастар
қажет. Ел аумағында салық әлеуетін таратудың, бюджеттік жүйе деңгейлері бойынша кірістерді таратудың аймақтық аспектілеріне аумақтық деңгейде бюджетаралық ағындарды талдауға әсері зор.
Сөзбе-сөз аударғанда «салықтық әлует» — «салықтық мүмкіндік» дегенді білдіреді, яғни салықтық жиындардың мүмкін болатын шартты сомасын көрсетеді. Батыс практикасында қолданылатын «tax capacity» — «салық қабілеттілік» терминінің мәнін де жоғарыдағыдай түсінуге болады. Салықтық әлует – бұл қандай да бір әкімшілік билік шегінде салық салу базасының салықтық түсімдер түрінде кірістер әкелу қабілеттілігі. Жергілікті салықтық әлует факторларына мемлекеттік өкіметтің жергілікті органдарының құзіреті шегінде кез келген жергілікті салық салу базасы жатады. Терминге жалпы түсініктеме беру деңгейінде бюджетаралық қатынастарды жетілдіруде, салықтарды тарату және бекіту тәртібінде салықтық әлуетін нақты бағалаудың маңызды рөл атқаратындығы айқындалады. Егер аймақтардың салықтық мүмкіндіктері нақты айқындалса, онда көмекке қажеттілікті нақты бағалаудағы субъективтілік ықтималдығы төмендейді. Аймақтардың өзінің салықтық әлуетін пайдаланудағы дербестігі жоғарылайды, орталық және аймақ арасындағы қарама-қайшылықтар белгілі деңгейде төмендейді. Салықтық әлует жекелеген салықтар әлуетінің қосындысынан тұрады. Салық әлуетін терңнен зерттейтін болсақ, салық базасы – «салық әлуетінің» факторы болып табылатыны айқындалады. Осы базаны, әлуетті бағалау үшін пайдалануға болмас па екен деген орынды сұрақ туады. Егер бір салықтың түрін алсақ немесе салық базасы бірдей салықтар тобын алсақ, онда салық базасы салықтық әлуетті анықтауға негіз болар еді, ал егер әр түрлі салықтарды алатын босақ, онда олардың салық салу базасы әр түрлі, сәйкесінше, салық салу базасын тікелей пайдалану мүмкін емес. Осыдан салық әлуетін бағалау үшін салық базасын емес, қандай да бір аймақтағы салықтық түсімдерді пайдалану қажеттілігі шығады.
Сонымен, аймақтың салықтық әлуеті салық жүйесінің нақты аумағы үшін идеалды жағдайда салықтық жиындардың қандай да бір сомасын анықтайтын, абстрактылы қаржылық категория ретінде және нақты салық жүйесінде үнемі қызмет ететін бюджетаралық қатынастардың қаржылық негіздері есебінің элементі ретінде анықталады. Салықтық мүмкіндіктерді билік деңгейлері арасында бөлу үшін келесідей принциптерді негізге алу қажет:
- мемлекеттік деңгейдің салықтық өкілеттіліктері жалпыұлттық экономиканы реттеу және елдің бүкіл аумағында бірыңғай экономикалық және салықтық кеңістікті қолдау үшін жеткілікті болуы қажет;
- жалпыұлттық экономикамен жиналатын кірістер жалпымемлекеттік салық салуға жатқызылуы қажет;
- салықтық базаның аумақтық орналасу теңсіздігі және шоғырлануы неғұрлым жоғары болса, соғұрлым бюджеттік жүйенің жоғары деңгейінде салық салынуы қажет;
- аймақтық бекітілген салықтар капиталдардың жұмыс күшінің, тауарлар және қызметтердің қозғалысына бөгет жасамауы қажет;
- бекітілген салықтар салық ауыртпалығын басқа аймақтарға «экспорттауға» мүмкіндік бермеуі қажет.
Осыған орай, салық әлуетін қалыптастыру процесін, оны анықтау әдістемесін қарастырған жөн. Ол салықтық базалар негізінде жергілікті деңгейлердің кірістік мүмкіндіктерін объективті өлшейтін көрсеткіштерді пайдалануға жүктеледі, ал жергілікті деңгейлердің табыстары өткен жылдардағы іс жүзіндегі түсімдер бойынша емес, салықтық базалардың мөлшеріне тәуелді анықталады. Жергілікті деңгейлердің салықтық әлуеті болып, облыс бойынша салықтардың жиналу коэффициентін пайдалана отырып, оның аумағында нақты жиналуы мүмкін, күтілетін кірістер көлемін бағалау есептеледі.
Қарастырылатын әдістеме бойынша есептеу аддитивті қасиетке негізделеді, яғни аумақтың салықтық әлуеті жекелеген салықтар әлуетінің сомасына тең.
Есеп үшін негіз болып: қызмет ететін заңдылыққа сәйкес салық ставкалары және салықтық базалар көрсеткіштері, сәйкес аумақтардың әлеуметтік-экономикалық даму болжамдарының көрсеткіштері, дефлятор-индекстер (тұтынушылық баға индексі), салықтар және алымдардың жиналушылық деңгейінің көрсеткіштері, салықтар және алымдардың толық түспеу көлемінің көрсеткіштері есептеледі.
Салық әлуетін анықтау реттеуші салықтардан бөлу нормативтерін саралауға негіз болады. Бірыңғай формула бойынша реттеуші салықтардан бөлу нормативтерін бірыңғай, негізді және жалпыға түсінікті саралау әдістемесінің жоқтығы салықтарды тарату бойынша бір субъектілерді орталықпен жеке келісім жасауға итермелейді, ал екіншілеріне республикалық бюджеттен өзара қатынастардағы жергілікті деңгей субъектілерінің теңдік принципінің сақталуына күдік туғызуға себеп болады.
Егер өз аумақтарында салықтарды жұмылдыру жолымен ауыстыру мүмкіндіктері пайдаланылмаса, трансферттерді аудару масылдылықты ынталандырады. Бюджетаралық қатынастардың теңестіруші функциясын ескере отырып, ынталандырушы функциясын бағаламауға болмайды.
Бюджетаралық қатынастарды реттеу республика үшін көкейтесті және күрделі проблемаға айналып отыр. Мәселе республикада әр аймақтың әлеуметтік-экономикалық дамуы, аумақтық-климаттық жағынан өз ерекшеліктері бар екендігінде болып отыр. Сондықтан қолданылып жүрген реттеу құралдары мен механизмдері, атап айтқанда жекелеген салықтардан аударым жасаудың тұрақты нормативтерін белгілеу, сондай-ақ бюджетке алып қоюлар аймақтардың жоғарыда айтылған ерекшеліктерін ескермейді және әлеуметтік міндеттерді шешуді қамтамасыз етпейді. Сонымен қатар, бюджеттік алып қоюлар, бюджетаралық қатынастарды реттеудің экономикалық құралы емес, әкімшіл-әміршіл әдіс. Осының бәрі бюджетаралық қатынастар нышанын және оларды реттеу механизмін жан-жақты зерттеуді талап етеді. Бюджетаралық қатынастарды реформалау стратегиясын анықтауда экономикалық тиімділікті немесе әлеуметтік әділеттілікті таңдау қажет. Бюджеттік бөлушілік шегінде экономикалық тиімділік, әр түрлі билік деңгейлері арасында бюджеттік ресурстарды тиімді пайдалану үшін стимул құруды білдіреді, әлеуметтік әділеттілік әлеуметтік кепілдіктің белгілі минимумын бүкіл елдің аумағында қамтамасыз етуді көрсетеді. Экономикалық тиімділікке негізделу бюджеттік ресурстарды аумақтық қайта таратуды талап етеді, бірақ ол кезде «жансыз» аймақтар пайда болады.
Жергілікті бюджеттер кірістерін жоғарылату үшін бюджеттердің меншікті кірістерін, оның ішінде реттеуші салықтардан бөлу деңгейін жоғарылату қажет. Сонымен қатар жергілікті деңгейде кейбір салықтар ставкасын жоғарылата алу құқығын беру қажет.
Егер АҚШ-та реттеуші салықтардан бөлу жоқ, тек параллель салықтар болса, Германияда реттеуші салықтардан бөлу қолданылады. Қазақстан Республикасы үшін аралас әдісті қолданған жөн. Бюджетаралық қатынастарды жетілдіру мақсатында келесілерді жасау қажет:
- заңды түрде бекіте отырып бюджеттік жүйе буындары арасында шығындар және кірістерді тиімді шектеу міндетін шешу;
- объективті критерийлерге сәйкес, республикалық деңгейде реттеуші салықтар республикалық деңгейде реттеуші салықтарға өзінің реттеуші функциясын толық орындауға мүмкіндік беру:
- реттеуші салықтардан бөлу рөлін жоғарылату жолымен жергілікті бюджеттердің меншікті кірістерініңдеңгейін жоғарылату;
- жергілікті бюджеттердің жасанды дотациялы болуын жою.
Қазіргі уақытта бюджетаралық қатынастардың бірнеше негізгі мәслелерін бөлуге болады:
1) Қазақстан Республикасының бюджеттік жүйесіндегі үйлесімсіздік: төменгі деңгейге шығындар өкілеттілігін және жауапкершілігін беру сәйкес қаржы-бюджеттік және экономикалық базамен бекітілмейді.
2) Сәйкес өкілеттілікті қаржыландыруды іске асыруы қажет бюджет пен билік сатысының деңгейі, оны іске асыру жүргізілетін деңгеймен үнемі сәйкес келмейді.
3) Жергілікті бюджеттердің меншікті кірістерінің үлесінің төменгі бюджеттік жүйеге салықтардың уақытылы және толық түсуіндегі, салық әлуетін жоғарылатудағы мүдделілігін төмендетеді.
4) Реттеуші салықтардың аумақтар бойынша біркелкі нормативті әрбір аумақтың ерекшеліктерін ескермейді. Реттеуші салықтар бойынша нормативтер саралауын іске асырудың объективті жолдарын іздеу осы мақсатқа сәкес формуланы өңдеу және пайдалану қажеттілігін туғызады.
5) Реттеуші салықтардан жергілікті бюджеттерге бөлу нормативтерінің жыл сайын өзгеруі жергілікті өзін-өзі басқару органдарының муниципалдық құрылымдарының ұзақ мерзімді даму бағдарламасын іске асыру мүмкіндіктері туралы айтпағанда, тіпті қысқа мерзімді перспективаға өзінің бюджеттік саясатын жоспарлау мүмкіндіктерінен айырады. Осының салдарынан – жергілікті бюджет шығындары құрылымында күрделі салымдар күрт төмендейді.
6) 1997 жылы қосылған құн салығын, ал 2002 жылдан бастап корпоративті табыс салығын 100% республикалық бюджетке беру жергілікті бюджеттердің меншікті кірістерінің үлесін төмендетті, бюджеттік тәуелділік жоғарылады. Кейінгі жылдары мемлекеттік бюджеттің жиынтық түсімдерінен жергілікті бюджеттерге түсімдер үлесі төмендеуде. Егер 1999 жылы бұл үлес 37%-ды құраса, 2001 жылы 34% құрады.
2001 жылы кейбір аймақтарда корпоративті табыс салығы жергілікті бюджет кірістерінің негізгі түрі болды. Егер корпоративті табыс салығын республикалық деңгейге беру салдарына талдау жасасақ, Есептік комитеттің бағалауы бойынша, 2002 жылы жергілікті бюджеттер 50 млрд. немесе жергілікті бюджеттер кірістерінің 19%-ға жуығын ала алмады. «Бюджет жүйесі туралы» Қазақстан Республикасы Заңы республикалық және жергілікті бюджеттер арасында кірістерді тарату механизмін қарастырған, сонымен қатар салықтардың реттеуші түрлері бойынша нормативтер анықталған 2002 жылға дейін заңды тұлғалардан табыс салығы бойынша барлық аймақтарға біркелкі нормативтер тағайындалған. Соңғы екі жылдың тәжірибесі көрсеткендей, заңды тұлғалардың табыс салығынан бөлудің біркелкі нормативтері аумақтың тек формалды теңдігін қамтамасыз етеді.
Жақын арада бюджетаралық қатынастарды реформалау бойынша негізгі міндет – шығыс міндеттері және қаржылық ресурстарды с
| |  скачать работу |
Бютжетаралық қатынастар |
|
|
|
Погода в Алматы |
на 10 дней |
другой город |
|
