Бютжетаралық қатынастар
әйкестендіру, қоғамдық қаржыларды тиімді басқару үшін республикалық және жергілікті билік органдарына дербестік және жауапкершілік жүктеу. Қазақстан аумақтарының әлеуметтік-экономикалық даму деңгейлеріндегі айырмашылық үнемі болған, бұл әлемнің кез келген еліне тән қасиет. Мемлекет неғұрлым үлкен болса, экономикалық шарттары неғұрлым әралуан болса, соғұрлым орталық және шекті аймақтардың бюджеттік мүдделерін теңгеру міндеті көкейтесті. Олардың шаруашылық қызметін кеңейту республикалық және жергілікті бюджеттер арасындағы қарым-қатынас мәселелеріне жаңаша қарауды талап етеді. Осыған байланысты республикалық және жергілікті бюджеттер арасында бюджеттік құқықтарды айқын шектеу қажеттілігі туады. Реттеуші салықтардың бюджетаралық реттеудегі функциясын қысқарту жергілікті органдардың дербестігін жояды, республикалық бюджетке толығымен түсетін салықтарды жинаудағы жергілікті бюджеттердің мүдделілігі азаяды.
Аймақаралық деңгейде, бюджетаралық реттеудің тиімсіз әдістерін қолдану, аймақтардың өздерінің салықтық түсімдерін жоғарылатуға мүддесіздігімен шартталады. Салықтардың жиналу деңгейінің төмендігі аймақтық бюджеттердің трансферттердегі қажеттілігін жоғарылатады және оның тапшылығының өсуіне әкеледі. Аймақтардың өз күштерімен тапшылықты қысқартуға тырысуы меншікті кіріс жетіспеушілігімен сипатталады. Осы жерде бюджеттік жүйенің тігінен баланстану деңгейі туралы сұрақ туады. Егер әрбір деңгейде тағайындалған шығыс өкілеттіліктер жалпы бюджеттік ресурстарға жауап берсе, бюджеттік жүйе тігінен баланстандырылған болып табылады. Тігінен баланстанбаумен күресуге мүмкіндік беретін, әдістер бар. Үлестік негізде бюджеттік жүйе деңгейлері арасында кірістерді тарату функциясын және трансферттерді таратуды саяси көзқарастан және экономикалық тиімділік тұрғысынан жергілікті өкіметке берген жөн.
Кейбір аумақтардың реттеуші салықтарының салық әлеуеті ол бюджеттерге бөлулер нормативін шамалы жоғарылату жағдайында орталық бюджеттен мүлдем қаржылық көмек сұрамауға мүмкіндік жасайды. Мұндай шешім көптеген аймақтардың дотациялану деңгейін елеулі төмендетуі мүмкін. 1998 жылдың күзінде енгізілген субвенциялар және бюджеттік алып қоюлар жүйесін енгізу жолымен бюджеттік бөлулер нормативтері тұрақтандырылады. Бірақ қабылданған шара аяғына дейін жеткізілмеді. Нормативтер ұзақ уақытқа тіркелді, ал субвенциялар және алып қоюлар бойынша бұл жасалмады. Нәтижесінде жергілікті бюджеттердің тұрақтылығы өзгермеді. «Республикалық бюджет туралы заңында жыл сайын қабылданатын, 1999 жылы тұрақты нормативтер қабылданып, ол ұзақ мерзім ағымында өзгертілмейтіні шешіліп, «Бюджет жүйесі туралы» Заңмен бекітілді. Жеке тұлғалардан табыс салығы және әлеуметтік салықтар 100% жергілікті бюджеттерге бекітілді. Реттеуші салықтар ретінде 50% республикалық, 50% жергілікті бюджетке түсетінін заңды тұлғалардан табыс салығы және 50% республикалық, 50% жергілікті бюджетке түсетінін арақ өнімдері бойынша акциздер пайдаланылды. Ойын бизнесіне акциздер жергілікті бюджетке толығымен түсті, ал акциздердің қалған түрлері бойынша түсімдер республикалық бюджетке түсті.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей бюджеттік жүйенің барлық деңгейлерінің ұзақ мерзімді баланстануын және дербестігін жоғарғы бюджеттерден субсидия, субвенция, трансферттер және қаражат бөлудің басқа формаларын бөлу көмегімен төменгі деңгейдегі бюджеттерге қаржылық көмек көрсету негізінде емес, ең бірінші салықтық бөлулер әдістерімен қамтамасыз ету қажет. дегенмен, Қазақстан Республикасында салықтарды және кірістердің басқа түрлерін бюджеттер арасында таратудың нақты жүйесі жоқ. 1998-2000 жылдары бұл 50:50 жүйесіне жалған келтірілген. Мұндай тарату сәйкес бюджеттердің тағайындалған шығыс өкілеттіліктерінен шығады, сондықтан да экономикалық негізделмеген. Осыған байланысты Германия тәжірибесіне көңіл аударуға болады. Мұнда жерлердің жанбасылық салықтық кірістерін теңестіру процесі, жерлердегі тұрғындар санына байланысты қосылған құнға салық бөлігін жерлер арасында бірыңғай формула бойынша таратудан басталады (жерлердегі бір тұрғынға есебімен). Бұл белгілі деңгейде сол немесе басқа жерлердің ерекшеліктерін ескеруге мүмкіндік береді. Нәтижесінде, әрбір жерде бөлінген қосылған құн сомасы мен сәйкес аумақтарда жиналатын немесе таратуға жатқызылатын салықтың жалпы көлемі арасындағы қатынасты қарастырса, онда алынған пайыздық үлестер барлық жерлер үшін бірдей емес, дифференциалды болады. Ресейде және 1998 жылға дейін Қазақстан Республикасында қандай да бір есептеулерсіз барлық аймақтарда қосылған құнға салық бойынша біркелкі нормативтер бекітілген. Басқа реттеуші салықтарға қатысты жағдай осындай болған. әрине мұндай нормативтер әрбір аумақтың ерекшеліктерін ескере алмайды және артта қалушы аймақтар бойынша жанбасылық салықтық ресурстарды минималды қажетті деңгейге дейін теңестіруге әсер ете алмайды. Сондықтан бірыңғай нормативтерді барлық аймақтар үшін бірдей төменгі деңгейді анықтайтын – минималды міндетті деңгей, яғни базалық ретінде қарастыруға болады.
Реттеуші салықтардан тұрақты нормативтерді бекіту аймақтар бюджеттерін негізді жоспарлаудың проблемаларын шешпеді. 2001 жылдың аяғында « Бюджет жүйесі туралы» Заңға өзгерістер енгізіле бастады. 2002 жылы бюджет жобасына сәйкес үкімет бюджет жүйесіне өзгерістер енгізген: корпоративті табыс салығы толығымен республикалық бюджетке беріліп, ішкі акциздер және қоршаған ортаны қорғаудан табыстар толығымен жергілікті бюджет көзі болды. өзгеріс енгізудің негізгі себебі, әртүрлі өзгерістерге ұшырауға икемді корпоративті табыс салығы облыстық деңгейдегі салықтық түсімдерге кедергі жасайтындықтан, салықты толығымен республикалық деңгейге беру жолымен салықтық түсімдердің тұрақтылығын қамтамасыз етуге болатындығы. Ал акциз сияқты проблемалы салықты әкімшіліктендіруді жергілікті деңгейде жүргізу тиімділігінен акциздерді толығымен жергілікті бюджетке қалдыру қажеттілігі туады.
Жалпы 2002 жылдың енгізілген өзгерістерінің нәтижесі ретінде 6-кестеде жыл қорытындылары мәліметтері негізінде талдау жасалған.
Кесте 6 — Мемлекеттік бюджеттің салықтық түсімдерінің құрылымы
жылдар:
2008 2008
республикалық бюджет жергілікті бюджет республикалық бюджет жергілікті бюджет
млн.тг % млн.тг % млн.тг % млн.тг %
1 2 3 4 5 6 7 8 9
Салықтық түсімдер
816 458 68,8 369 679 31,2 1 667 823 75,5 541 280 24,5
Корпоративтік табыс салығы 382 814
100 -
- 776 609
100 -
-
Жеке табыс салығы - - 98 535 100 - - 165 033 100
(кесте-6 жалғасы)
1 2 3 4 5 6 7 8 9
Әлеуметтік салық
- - 167 995 100 - - 236 569 100
Қосымша құн салығы 234 788 96,6 8 167 3,4 489 572 100 - -
Акциздер
8 421 28,1 21 492 71,8 15 799 33,3 31 633 66,6
Ескерту: мәлімет көзі ҚР Қаржы министрлігінің Статистикалық бюллетенінен алынған. №12, 2008жыл.
Кестеде 2008-2008 жылдардағы мемлекеттік бюджеттің салықтық түсімдерінің құрылымында болған өзгерістер айқын бейнеленген. 2008 жылғы бюджет жүйесіндегі өзгерістерге сәйкес жергілікті бюджеттің мемлекеттік бюджет құрылымындағы үлесі күрт төмендеген. Әрине, бұл жағымсыз үрдіс, өйткені жергілікті бюджеттердің меншікті кірістерінің төмендеуі субвенцияланатын аумақтардың санының жоғарылауына әкеледі, сәйкесінше мемлекеттік бюджет құрылымындағы жергілікті бюджетке түсетін салықтық түсімдер 24,5%-ды ғана құрады. Бұл негізінен корпоративтік табыс салығының толығымен республикалық бюджетке берілуінен болған. Ал жоғарыда айтылып өткендей акциздердің жергілікті бюджетке берілуі бұл айырмашылықтың орнын толтырмады.
IV. Бюджетаралық қатынастарды жетілдіру жолдары
Қазіргі бюджеттік мәселелерді шешу және деңгейаралық бюджеттік қаржылық ағындарды оңтайландыру үшін бюджеттік жүйенің барлық деңгейлеріне салықтардан бөлулер немесе салықтарды бекіту жүйесін жетілдіру қажет.
Деңгейаралық бюджеттік қаржылық ағымдарды оңтайландыру кезінде бюджет жүйесінің қандай да бір деңгейін жетілдіруге басым күш жұмсау өте қауіпті. Бюджеттік нормалар және ережелер, тек қандай да бір белгілі билік деңгейінің мүддесін көздемей, жалпы бюджеттік жүйе алдында тұрған проблемаларды шешу қажеттілігінен шығуы қажет. Бюджетаралық қатынасты реформалаудың негізгі бағыты – мұнда бюджеттік жүйе деңгейлері бойынша таратылатын бюджеттік қаражаттардың тұрақты сандық қатынасын анықтау реті емес, жедел өзгеретін әлеуметтік-экономикалық жағдай-шарттарында, бюджеттік жүйе деңгейлері арасында бюджеттік қаражаттарды тарату механизмін және бюджетаралық қатынастарды ұйымдастыру ретін үнемі жетілдірудің серпінді процесінің реті қарастырылады. Бұл тұжырымда деңгейаралық бюджеттік қаржылық ағындардың оңтайландырылуы, ағымдағы және болашақтағы бюджеттік саясатты қалыптастыру кезіндегі бағдар болады. бұл бір жағынан, берілген модельдің салыстырмалы тұрақтылығын қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін, елде қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық жағдайдан тәуелсіз бюджеттік жүйелер деңгейлер арасында бюджеттік қаражаттарды тарату механизміне сәйкестендірілген тұжырымдамалық ережелерді өңдеу қажеттілігін, екінші жағынан қызмет ететін механизмді талдау және оның негізгі жетіспеушіліктерін және оларды жою мақсаттарын айқындау қажеттіліктерін болжамдайды.
Бюджетаралық қатынастар реформаларының негізгі мақсаттары ретінде келесілер бөлінеді:
- бюджеттік жүйенің қаржылық ресурстарын пайдалану және басқару тиімділігін жоғарылату;
- аймақтардың әлуметтік-экономикалық тиімділігін арттыру үшін жағдай жасау.
Қызмет ететін жетіспеушіліктерді жою және бюджетаралық қатынастарды реформалау мақсатында келесілерді шешу қажет:
• аймақтық бюджеттік жүйелердің қызмет ету тиімділігін жоғарылату, аймақтық қаржыларды сауықтыру;
• қарсы қаржылық ағындарды төмендету;
• қаржыларды бөлу шарттылығы және оларды аймақтарда пайдалану үшін жауапкершілікті және бақылауды жоғарылату;
• жоғары дотациялық аумақтарға қосымша қаржылық
| |  скачать работу |
Бютжетаралық қатынастар |
