Экономика – елдік тұғыры
екінші кезеңде ғана мемлекеттің экономикадағы рөлі біртіндеп шектеле бастады. 1965-1985, яғни алғашқы 20 жыл ішінде Малайзия ішкі жалпы өнімі адам басына шаққанда 973 доллардан 2161 долларға, яғни 2,2 есе өсті. Осы жылдар өңдеуші саланың экспорттық үлесі жалпы экспорт көлеміне шаққанда 5,2%-дан 68,8%-ға дейін өсті. Туғаннан күтулі өмір ұзақтығы 57 жастан 68 жасқа дейін, яғни 11 жылға ұзарды.
Экономикалық тұрақтылық және оны ырықтандыру Түркияда 1980 жылдан басталды. 1982 жылы қабылданған Түрік Республикасының жаңа Конституциясы «аралас экономика», нарық жүйесіне көшуге жол ашты. 1983 жыл ел басшылығына Тұрғұт Озал келгеннен бастап «аралас экономика» моделінен бас тартып, толыққанды нарық экономикасына көшу саясаты басталды. 20 жыл ішінде (1980-2000 жж.) адам басына шаққанда ІЖӨ аталмыш елде 2427 доллардан 4010 долларға дейін, яғни 1,65 есе өсті. Осы жылдары өндеуші сала экспортының үлесі 26,8%-дан 81,2%-ға дейін өсті. Өмір ұзақтығы 60-тан 69 жылға дейін өсті. Ішкі жалпы өнім көлемі жағынан Түркия елі қазір дүние жүзінде 15-ші орында.
Қазақстанда реформалар кезеңінде бір адамға шаққанда ІЖӨ 713 доллардан (1993 ж.) 9064 долларға (2010 ж.) дейін, яғни 12,0 есе өсті. Осыған сүйеніп Қазақстан экономикасының даму қарқыны салыстырмалы кезеңде Оңтүстік Кореяның, Малайзияның, Түрік Республикасының, басқа да елдердің даму қарқынынан артық болды дей аламыз. Бірақ басқа көрсеткіштерден олардан артта екеніміз көрініп тұр. Туғаннан күткелі өмір ұзақтығы аталмыш елдерде 10 жыл, одан да көбірек өскен. Қазақстанда болса осы көрсеткіш 1989 жылы 67,7 жас болса, биыл 68,6 жасқа жеткен, яғни ілгерілеу өте мардымсыз. Алдымыздағы он жылда өмір ұзақтығын 72 жасқа жеткіземіз деп жобаланып отыр, бірақ басқалармен салыстырсақ бұл да әлі аз, мемлекет тарапынан өмір сапасына, демографиялық жағдайға ерекше көңіл бөлуді талап етеді.
Қазіргі кезеңде экономикада жаңа даму бағыттары енгізіле бастады. Өткен жылдың ортасынан бастап Қазақстан Ресеймен, Белоруссиямен ортақ Кеден одағына кірді. 2012 жылдан бастап осы елдермен біртұтас экономикалық кеңістік жасау құжаттары жасалып жатыр. Ортақ кеден, ортақ экономикалық кеңістік әлем елдерінде бар тәжірибелер. Президент Жолдауында көрсетілгендей, Кеден одағы жұмысын бастаған өткен жылдың 10 айы ішінде Ресеймен және Беларусьпен сауда көлемі 38 пайызға, қазақстандық өнімдердің аталмыш елдерге экспорты 52,4 пайызға, бюджеттегі кедендік баж 25 пайызға өскен.
Дегенмен біздің елімізге олар барынша тиімді болу үшін өз ішіміздегі өмір сапасын, экономиканың бәсекеге қабілеттілік деңгейін, еңбек өнімділігі деңгейін қазіргіден жоғары және қарқынды түрде көтеруіміз керек. Өмір сапасы төмен болса кәсіби дайындығы жоғары жұмыс күші басқа елдерге (Ресей, Белоруссияға) кетуі мүмкін. Бәсекеге қабілеттілігің, еңбек өнімділігің төмен болса, сенің тауарың аталмыш елдерден сұраныс таппай, керісінше, ол елдерден шыққан өнімдер сенің рынок кеңістігіңді толтыруы мүмкін.
Тағы бір тиянақты түрде назарда ұстайтын мәселе жоғарыда айтылған одақтастықтар барысында еліміздің егемендігіне нұсқау келмеуі, оның шектелмеуі. Заманында Еуропа елдері басын біріктіре бастағанда француз ойшылы Жан Моне: «Тығыз одақтасудың тетіктерін жасау жолында мүмкіндігінше алысқа барыңдар. Бірақ тәуелсіздікке қол сұқпаңдар» деген екен. Осы тамаша қағиданы ғасырлар бойы аңсап, жақында ғана тәуелсіздікке қол жеткізген Қазақстан да берік ұстауы керек.
ОРТАША ТАП ОЗДЫРАДЫ
Тәуелсіздігімізге 20 жыл дегенмен біз әлі өтпелі кезеңдеміз. Президент сөзімен айтсақ «біз әлі жол басында тұрмыз». Өтпелі кезең – басып өтпеуге немесе айналып өтуге болмайтын тарих соқпағы. Осы кезеңде ойдағыдай шешіліп, болашақта жан-жақты дамыған елдің негізін қалайтын күрделі мәселелер бар. Соның бірі қазақ қоғамында орташа тапты қалыптастыру. АҚШ, Батыс Еуропа, Жапония, басқа да дамыған елдердің тарихына үңілсек, аталмыш қағиданың өміршеңдігіне көз жеткізу қиын емес: бұл елдердегі жаңару, жаңғыру, экономика саласындағы тұрақты даму мен белсенділік орташа таптың қалыптасуының арқасында мүмкін болды. Әлем өркениетіне жету мақсатымен саяси-экономикалық реформалар жүргізіп жатқан қай елдің болса да, оның ішінде Қазақстанның да, көздегені осы орташа тапты құру болмақ.
Өте байлар жігі мен өте кедейлер жігінің ортасындағы осы тап дамыған елдерде халықтың 60 пайызға дейін үлесін алып, қоғамның негізгі бөлігі болып саналады. Бұлар өзінің кәсіби табысымен немесе еңбегіне алатын жалақысымен заман талабына сай өмір сапасын өзіне, отбасына қамтамасыз ете алатын адамдар. Сонымен қатар заман талабына сай мінез-құлқы қалыптасқан, әлеуметтік және инновациялық белсенділігімен ерекшеленген тап. Азаматтық қоғамның негізін де солар құрайды.
Қазақстан қоғамының орташа табы әлі айтарлықтай құрылып болған жоқ, осы тұрғыдан біз әлі даму үстіндеміз. Кейбір зерттеулерге сүйенсек, оның үлесі біздің елімізде 15 пайыздан аспайды екен. Орташа таптың ең көлемді бөлігі кәсіпкерлер, ең алдымен шағын және орта бизнес өкілдері болуы керек. Бұл елімізде айтарлықтай дами алмай отырған сала. Екі жыл бұрынғы дағдарыстың салдарынан шағын және орта бизнестің жағдайы төмендеп кетті. Олар бүгінгі таңда Қазақстандағы ішкі жалпы өнімнің тек отыз пайызына жуығын ғана береді, ал дамыған елдерде олардың үлесі 60 пайыздан асады. Қазақстандағы реформалардың қайшылығы мен кемістігі осында дер едім. Бұл жағдай түзелмей орташа таптың қалыптасуы, жалпы нарық реформаларының біздерге керек заманауи келбеті жасалуы қиын.
Шағын және орта бизнестің дамуына мемлекет тарапынан әртүрлі (салықты жеңілдету, лицензия алуды шектеу, несие алуға көмектесу, т.б.) қолдау жасалынып жатыр. Дегенмен, осы салаға керек серпіліс пен белсенділік әлі байқалмайды. Тергеуші мен бақылаушы мекемелер осы саладағы кәсіпкерлерді жиі-жиі мазалап, қол-аяғын байлап тастағандай көрініс бар. Сонымен қатар мемлекеттік демеу де көлемі мен тегеуріні жағынан арттыра түсуді қажет етеді. Тек сауда, ұсақ-түйек жөндеу салалары болмаса, шағын және орта бизнестің жаңа технологиялар негізінде өңдеуші салалары өте шектеулі, инновациялық деңгейі төмен. Бүгін елімізде халықтың 32 пайызы өзін-өзі қамтамасыз ететіндер. Олардың үштен екі бөлігіне жуығы ауылды жердегі шаруалар немесе шаруа қожалықтары. Тұрмыс деңгейі де, еңбек өнімділігі де төмен отбасылар. Егер көңіл бөлінбесе жұмыссыздар тобын көбейтетін де осылар. Президент Жолдауында айтылғандай, халықтың осы бір көлемді бөлігіне мемлекет тарапынан демеу мен көмек ұйымдастыру қажет. Аграрлық салаға бөлінген несие көбінесе оларға жетпейді. Өзін-өзі қамтамасыз ететін азаматтарға заманауи кәсіби білім беру ісі мардымсыз. Бүгінгі таңда олар үдемелі индустриялық-инновациялық даму бағдарламасын орындау ісіне жұмылдырылмай, тыс қалып отыр.
Орташа таптың қоғамдағы орнын анықтайтын тағы бір үлкен бөлігін мамандар жалдамалылар тобы деп атайды. Оған интеллектуалдық мамандық иелері (ғалымдар, кәсіби білімі жоғары инженерлер, менеджерлер, яғни ой еңбегінің өкілдері), орта буын мамандары (дәрігерлер, мұғалімдер), бюджет және әлеуметтік қызмет көрсету салаларының қызметкерлері, тағы да басқа осыларға сәйкес мамандықтардың иелері жатады. Елімізде кейбір мамандық өкілдері ғана болмаса (мысалы, банк қызметкерлері), өкінішке орай, қалғандары тапқан табысы, жалпы өмір сапасы жағынан орташа топтың құрамына қосылу талабына бүгінгі таңда сәйкес келіп отырған жоқ.
Кейбір әлеуметтік саладағы зерттеулерге сүйенсек, біздің елімізде орташа топтың санатына жату үшін жоғарыда аталғандардың айлық тұрақты орташа табысы жан басына шаққанда 2-2,5 мың доллар және 25-30 шаршы метр тұрғын үйі болу керек. Әрине мұндай тұрмыс деңгейі бізде жоқ. Орташа топқа жату үшін әр ел азаматының ең төменгі табысы 60-70 мың теңгеден кем болмауы керек деген де зерттеушілердің пікірі айтылады. Орташа табыстың ең төменгі деңгейінен де біздер әлі алшақ жатырмыз.
Тәуелсіздік жылдарында әлеуметтік салада көптеген ауқымды шаралар жасалды, нәтижесінде тұрмыс деңгейі еселеп өсті. 2001-2009 жылдары елдегі халықтың (статистика бойынша үй шаруашылықтары) тұтыну тауарлары мен қызмет көрсету салаларына бір жылда жұмсаған қаржысы 2,06 трлн. теңгеден 8,42 трлн. теңгеге дейін, яғни 4 есе өсіпті. Осы жылдары халықтың атаулы (номинальный) ақшалай табысы жан басына шаққанда бір айда 7670 теңгеден 34736 теңгеге дейін, яғни 4,5 есе өсіпті. Тек соңғы жылдардың өзінде зейнетақы, әлеуметтік көмек, мемлекет қызметкерлерінің жалақысы 2-2,5 есе өсті. Бірақ, жоғарыда көрсеткеніміздей, бұлар әлі заман талабына сай емес. Сондықтан да жоғарыда баяндалған 2010-2020 жылдарға арналған үдемелі индустриялық-инновациялық даму бағдарламасындағы ел тұрмысына қатысты көрсеткіштерді артығымен орындау керектігі сұранып тұр.
Орташа таптың тағы бір өлшемі – оның рухани деңгейі. Оны көтеру үшін біздегі адами капиталдың сапасын барынша дамытып, терең де сапалы білім беру жүйесін жасап, мамандар дайындау ісін әлемдік деңгейге көтеру, Қазақстан халқының социоэкономикалық мінез-құлқын баянды түрде шыңдап, жаңалыққа, жаңа экономика, еңбекке деген белсенділігін, инновациялық қабілетін арттырудың маңызы зор. Біріккен Ұлттар Ұйымының 2010 жылғы адам әлеуеті даму индексінің деректеріне сүйенсек Қазақстан әлемдегі 169 елдің ішінде осы көрсеткіш бойынша 66-шы орында, яғни жоғары деңгейде дамып
| | скачать работу |
Экономика – елдік тұғыры |