ХІХ ғ. еуропалық тарихнама

Либералды тарихшылардың айтуынша, француз революциясы диктатура мен термидордан басқа күштірек болды, ол кезде халық әлі де саяси мағынада  азаматтық мағынаны ұғынбаған.

Үздіксіз революцияны зерттеуге Ф. Минье және А. Тьер айналысты. Олар мұрағат құжаттарын қолдана отырып, басылмдарды, заманхаттарды, жазбаларды қарастырып, жағдайға қатысушылармен сұхбаттасады.

Франсуа Минье (1796 – 1884) өзінің 2 – томдық «Истории Французской революции» (1824) еңбегінде революцияның қажеттіліктері мен алғышарттары туралы айтады. Ол «ескі тәртіпті» алмастыра отырып, жаңа оданда шынайы және уақытқа сай талаптарды ескере отырып жазды.

Буржуазияның қызығушылықтары 1791 жылғы конституциямен дәл келді, бірақ жиналған күш билікке якобиншілер мен жиынды әкеліп, 1793 жылы жаңа конституция қабылданады және якобиндік диктатура орнайды. Бірақ, Минье осы революция кезеңінде экцесс пен террордың әсері де зор деп есептеді.

Бірақ Миньенің пікірінше, осы кещең мен экцесстермен және террормен революция өте қажет болды. Революциялық тәртіп бойынша ішкі жаулармен жеңіске жету үшін, реквизицияның көмегімен қаруланған әскерді ұйымдастыру. Минье осы принциптен ой түйе отырып, революциялық тұлғаларды террор үшін де қатаң соттуға болмайды, оның біреуі саяси жағынан болса, бірақ моральді жағынан абақтыға жабылған.

Француз революциясына баға берген Адольф Тьер (1797 – 1877), өзінің  8 – томдық «Истории Французской революции» (1823 – 1827) еңбегін шығарады. Ол революцияның барлық кезеңдерін қамтитын ішкі жағдай мен қажеттіліктерден «революциялық блок» концепциясын дамытты. Тьер сонымен бірге, революция кезіндегі әскери және қаржы тарихына байланысты кең ауқымды тың материалдарды келтіреді.

1830 жылғы шілде революциясынан кейін Францияда жаңа буржуазиялық монархия орнайды. Жаңа режимді басқаратын тұлғалардың ішінде тарихшылар аз болған жоқ, мысалы, Ф. Гизо жаңғыру министрі болды. Оның басқаруымен бірнеше сериялы деректер «Неизданные документы по истории Франции» басылынып шықты, олар қазіргі таңға дейін басылып шығады. Мұнда 400 томдай басылып шыққан. 1830 жылғы революциядан кейін, либералды тарихшылар қоғам тарихында орын алған таптық бөлініске баға беруді қойды.

О. Тьерри, таптық күреске назар аударғанымен, осы сұраққа өзінің ойын өзгертті. 1853 жылы басылып шыққан «Опыт истории происхождения и успехов третьего сословия» еңбегінде, ол енді дворяндардың еңбектері, патриотизмі, әскери шеберлктері туралы және Франциядағы корольдік билік туралы жазды.

1840 жылдары кең ауқымда танымал болған саяси жазушы және тарихшы Алексис де Токвиль (1805 – 1859) болды. 1835 – 1840 жж АҚШ- қа саяхатынан кейін, кең ауқымда таралған «О демократии в Америке» деген еңбегін басып шығарады. Токвиль аристократия мен буржуазияның ортақ бір шешімге келу жолдарын іздестірді. Мұндағы Токвильді толғандрған басты қиындық, негізінен, демократия жағдайында қалай бостандық беру жолын ойластырды.

Төменгілер деп Токвиль бұл жағдайда білімі және жағдайы бар аристократия деп түсінді, бірақ оның ойлағандары теңдік пен бостандықтың арасында кең ауқымды теориялық мағынаны алды. Токвильдің сақтануы бойнша, азаматтық және саяси теңдіктің орнауы, таптық және жергілікті құндылықтардың жойылуы, Францияны Наполеон басқарған тұсындағы билік сияқты, цезаристтік режимнің орнауына жағдай жасайды деп тұжырымдады.Демократиялық тәртіп, феодалдық тәртіпті жоя отырып, буржуазия жағдайына да қауіпті деп түсінді. Сондықтан Токвиль АҚШ-тың саяси жүйесінің кейбір құрамына оң көзбен қарады. Токвильдің ойынша, Америкалық революция тәртіп және заң негізінде қалыптасты.

1830-40 жж сонымен бірге француз тарихнамасында демократиялық бағыт басталады, оның ең басты мақсаты тағы да сол француз революциясы еді, бірақ тарихшыларды осы бағытта революция болған кездегі буржуазиялық тәртіп қызықтырған емес, керісінше халық күресі еді. Осы бағыттағы ірі тарихшы Жюль Мишле (1798 – 1874) еді, Колледж де Вранс және жоғарғы жақсы мектептің профессоры. Оның басты еңбектері «История Франции» (1833 – 1867) в 17 томдық, «История Французской революции» (1847 – 1857) в 7 томдық болды. Мишле неміс романтизмін ұғына білді, және өткенге бүгінгі күнмен қарап, халықтың жанын түсіне білді. Бұл оның жұмысын бейнеледі. Мишле үшін оның түсінігі бойынша, ұсақ меншікті шаруаларға, тружениктерге ұсақ буржуазиялық ұғым және бүкіләлемдік халықтың идеализациясы деді. Мишленің ойынша, буржуазиядан басқа, білімді адамдар арқылы халық өзінің түпкі бейнесін көрсетеді. Халыққа отаншылдық, өзін-өзі арнау, қарым- қатынаста жылулық тән.Мишле 1831 жылы Ұлттық мұрағаттың тарих бөлімін басқарған, көптеген маңызды құжаттарға қолы жеткен. Бірақ жұмыста керекті мағлұматтарды бермеген. Ол революция кезіндегі париж секциясының хаттамаларын зерттеп үлгерген. Ол кейін 1871 жылы Париж коомунасы құлатылғаннан кейін өртеніп кеткен. Мишле француз революциясындағы халықтың құрамын және жиылған халықтың күреске шыққан кезеңін көрсетеді. Мишленің ойынша, революция құрамында, материалдық құндылықтар емес, әділеттілік, ағайыншылдық, бостандық болды. Халық жиыны, оның ойынша, таза ниетпен болған. Революция жылдары Мишле әлі де буржуазия мен халық арасындағы қайшылықтың мәнін тапқан жоқ еді.  Якобиншілерді ол халықтың ойынан аспайтын жай ғана бір корпорация деп есептеді.

Мишледен басқа демократиялық бағыттағы тарихшылар якобиншілерді жоғары бағалады және олардан «теңдік пен ағайындық» бағытында нақты тарихи революциялық  мақсаттарды жүзеге асыра алады деген. Француз революциясындағы Якобиндік тәртіп 1830 жылдардағы революциямен қалыптасты.

Конвенттің бұрынғы мүшелерінің «замандастары» Р. Левассера, К. Якобинск, кейін Филипп Бюше (1796 – 1865), христиандық социализмнің негізін қалаушылардың бірі. 1834-1838 жж П. Ру- Лавернемен бірігіп, «Парламентскую историю Французской революции» — 40 – томдық құжаттар жиынтығымен басып шығарды, олар қазіргі таңға дейін сақталған. Бюше өзінің кейбір басылымыдарында якобиндік идея «әлеуметтік католизм» туралы қолдануға тырысты. Оның трактаты бойынша, француз революциясы Евангелиндік принцип теңдік пен ағайындық, және якобиншілер мен католицизмдер арасындағы жанжалдар өмірге масыл болды, срндықтан якобиндіктер саяси буржуаздықтарға қарағанда алдына қайырымды мақсатарды ұстанды.

Француз тарихнамасында якобиндік бағыттағы жарқын өкілі сонымен қатар Луи Блан (1811 – 1882), белгілі әлеуметтанушы еді. 1847 жылдан 1862 жылдар аралығында ол 12- томдық «Историей Французской революции» атты еңбекпен жұмыс жасады. Ол соған қатысты материалдарды британ мұражайының коллекцияларынан алған. 1789-1794 жылдардағы оқиғалард кезінде, Блан әртүрлі кезеңдегі революцияларды фактілермен келтірді: 1789 жылғы индувидуализм және буржуазияға деген қызығушылығымен атағын жоғалтты, тіпті айтқанда бұл революция халықтың арқасында жүзеге асты. 1793 жылғы екінші революция өте қатал және теңдік пен ағайыншылық принципі ойдағыдай өтпеді. Блан Робеспбердің жұмыстарын қайталап, якобиншілердің оң және сол көзқараспен жүрген атамандарын сынады.

1840 жылдары Францияда коммунистік идеяны насихаттаушылар пайда болды, олар да сол француз революциясын қайта қарастыруға ниет білдіріді. Олар коммунистік идеялық көзқарастарымен Якобиншілер мен Робеспьерді жақындата түсті. Серіктестері Бабефа Филипп Буонаротти (1761 – 1837), 1828 жылы жазған «Заговор во имя равенства, именуемый заговором Бабёфа» еңбегінде Робеспьерді бабувистердің алдыңғы қатарлы азаматы ретінде қарастырды. Утопистік коммунизмнің теоретигі Этьен Кабе (1788 – 1856), 4- томдық «Народная история Французской революции» (1839 – 1840) еңбегін басып шығарады. Революцияның басты күші халық екенін көре тұра, Кабе халықты қиын жағдайда ұстап тұрған буржуазияны айыптады. Сонымен қатар, оның ойынша, макиавелистік саясатпен қарама-қайшылыққа  келген буржуазия мен халықтың арасындағы шиеленісті аристократтар жасаған. Кабенің тұжырымдауынша, Робеспьер коммунизмге жақын болған, тек нақты шешімдер қабылдауға ынта білдірмеген.

Якобиншілер саясатын тереңірек талқылаған тағы бір 1840 жылдардағы революциялық коммунизмнің теоретигі  Теодор Дезами (1803 – 1850) болды. Оның ойынша, якобиншілер ортақ мүлік идеясына әлі жетпеген, ол идеяға тек халық қана ұмтылған.  Осы мәселе қорытындысында, якобиншілер көпшіліктің қолдауын таппай, аяғында күйреді.

Германияда XVIII ғасырда әлеуметтік-саяси жағдайда тарихи ойдың, қоғамның дамуына басты кедергі болған, мемлекеттің территориялық шашыраңқылығы (герман жерінде 300 ұсақ мемлекеттер мен ерікті империялық қалалар болған) және бірлескен рыноктың болмауы. Қоғамдық ойдың дамуында ұзақ уақыт бойы теология ғылымы биледі, бұл немістік тарихи ойдың дамуының әлсіз жағын көрсетті. Бірақ сол кезде әлеуметтану және ежелгі тілді зерттеумен айналысқан бірқатар ғалымдар табысты нәтижеге жетті.

Елдің территориялық шашыраңқылығы қоғамдық ойдың ұлттық бірлікке жетудің жолдары мен мемлекеттің құқықтың мәселелеріне ойлануға мүмкіндік ашылды. Мемлекеттік құқықты оқытудың  пән ретінде негізін қалаушы Вюртембергтен келген Иоган  Якоб Мозер  (1701 – 1785) деп санайды. XVIII ғасырда тарихи ойдың дамуы құқықпен және теологиямен қатар жүрді, оны «Мемлекет туралы ғылым» деп аталды. XVIII ғасырдың басында неміс университеттерінде тарих пәні мемлекеттік құқықтың бір саласы ретінде оқытылды. Германиядағы білім беру идеясы әлеуметтік-экономикалық және саясаттағы елде пайда болған ерекшеліктері үшін философиялық, эстетикалық және этикалық мәселелер пайда болды. Тарихи үр

1 2 3 4 5

скачать работу

Отправка СМС бесплатно