Қарахан әулетіне 2800 жыл
Другие рефераты
Қарахан әулетіне кемінде 2800 жыл
Парсы, түркі және қытай деректері осылай дейді
Б. Әбілдаұлы
Ақ жол. – 2002.- 13 маусым.-5б.
Тараз қаласының қақ ортасындағы Әулиеата Қарахан атымен белгілі билеушінің мазары осы кесене ішінде кім жатқандығы
туралы талай зерттеушілерді толғандырғандығы сөзсіз. Тіпті сонау қытай еліндегі небір сен тұр - мен атайын деген ғалымдар да Қарахан әулетінің шығу тегі және атауы туралы бірнеше ғасырдан бері қалам тербеп келеді. Мәселен, қытай ғалымдары Гын Шымин Қарахандар тарихына қысқаша шолу жасаса Вэй Лянтао Қарахан әулетінің шығу тегі мен оның атауы туралы жазған, ал сол мақалаларды қазақстандық ғұлама Қойшығара Салғараұлы «Таным тармақтары» атты жинақта жариялаған еді (Алматы ,«Санат», 1998). Вэй Ляңтао « Қарахан әулеті біздің жыл санауымыз бойынша 840-1240 жылдар аралығында билік құрды», деп жаза келе әулеттің шығу тегі туралы әлем зерттеушілерінің еңбектеріне тоқталады. Ал, Гың Шымин «Ислам тарихы материалдары (жергілікті тарихи материалдарды қамтиды) бұл әулетті «қаған әулеті» немесе «хан әулеті», яғни «Афрасияб әулеті» деп атайды. Кейінгі атаудың тегі парсының әйгілі дастаны «Шаинаманың» аңызындағы Тұранның батырының аты деп айтылады. Сөйтіп Афрасияб атын түрік тіліндегі Алып Ер Тоңамен сәйкестендіреді. Осындағы «тоңа» атауы қарахандар әулетінің билігі белгісі ретінде үнемі қолданылатын атауы «табғашпен» қатысты. «Табғаш» деген атау -(күшті, пәрменді мағынасында) Қытайдың Солтүстік Вій патшалығын құрған алтай тіл жүйесінде сөйлейтін «жыба» деген ұлттың аты. Кейін келе бұл атты түріктер мен хуйху адамдары «қытай» деген атты білдіруге қолданған. Қарахандар әулеті билеушілерінің бұл атты қолдануы олардың шығыстағы отанын әсте ұмытпағанын білдіретіндігімен қатысты»,- дейді.
Қытай тарихшыларының бұл еңбектерінен келтірілген үзіндіден пайымдап қараған адамға талай жай аңғарылады, әлбетте, сөзсіз сауал да туындайды. Қарахан әупеті қытайлықтар ғана емес, бүкіл дүние жүзі, оның ішінде Қазақстан ғалымдары да жазып жүргеніндей, IX ғасырдан бастап билік құрған болса, Афрасияб бұл дәуірден әлдеқайда бұрын - қазіргі жыл санауымыздан жеті ғасыр бұрын өмір сүргендігі белгілі. Осыған байланысты Қазақстан Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, филопогия ғылымдарының докторы, М. X. Дулати атындағы Тараз
мемлекеттік университетінің кафедра меңгерушісі, профессор Мекемтас
Мырзахметовтің өткен жылы көктемде облыстық «Ақ жол» және республикалық «Егемен Қазақстан» газеттерінде жариялаған
«Тұранның ұлы қағаны» атты мақаласында сол Афрасияб туралы зороастризм дінінің қасиетті кітабы «Авестада» да баяндалғандығын жазған еді. Сондай-ақ парсының ұлы ақыны Фердоусидің «Шаһнамасында» да Афрасияб - басты кейіпкер, бірақ парсы жұртының жауы ретінде суреттелетіндігі белгілі. Түрлі барлаушылардың халқымыздың мәдени жәдігерлерін ғасырлар бойы өртеп жоюы салдарынан ұлы бабамыз Алып Ер Тоңаны Афрасияб есімімен мифологиялық кейіпкер ретінде көрсетілуінен жете танымай, мәңгүрт болғанымызды енді баласағұндық ақын Жүсіптің хас Хажибтің «Құтты білігін», қашқарлық ғұлама Махмұдтың «Түрік сөздігін» қазақша аударып басқаннан кейін ғана біліп отырмыз. Қарахандықтар әулетінің сол Афрасиябтан, яғни Алып Ер Тоңадан бастау алатындығын үлкен жаңалық ретінде кеш те болса қабылдап отырғанымызға да шүкіршілік. Егер Қарахан әулетінің тарихын соп Афрасияб - Алып Ер Тоңадан бастасақ, қазақ, түрік халқының тарихы кемінде 2800 жылдан асады екен!
Сонымен Алып Ер Тоңа қағанымыз – ұлы Тұран мемпекетінің билеушісі туралы не білеміз? Профессор Мекемтас Мырзахметовтың және оның шәкірті, Иранда туып өсіп, Тегеран университетін бітірген, қазір Алматыда тұрып жатқан қандасымыз Ислам Жеменейдің зерттеулеріне қарағанда Алып Ер Тоңаның әке-шешесі қойған есімі Мадай екен. Тұран, яғни түрік мемлекетін билеген Алып Ер Тоңа бабамыз Иранмен талай соғыстарда жеңіп шығып, тізе бүктіргені үшін парсылар оны Афрасияб яғни құбыжық, қорқынышты адам деп атап кеткен көрінеді. Афрасиябтың ата-тегін ғұлама бабамыз Дулат Мұхаммед Хайдар мырза да жазған. Мадай- Алып Ер Тоңаның өз әкесі - Пиш, атасы -Дад Нишин, бабасы -Тұр, ал арғы бабасы - Афридун. Осы төрт ұрпақтың өмір сүру жылдарын қосса, жүз жылдан ары кетеді ғой. Олай болса, Қарахандар әулетінің тарихы да 2800 жылдан асады.
«Авеста» мен «Шаһнама» кітаптарында «Иран шәһы Кейхаустың баласы Сыяуыш әкесіне өкпелеп, Тұранға кетеді. Сонда түріктің сұлу қызына үйленіп, одан Кейқысрау деген ұл туады. Сыяуыш Алып Ер Тоңаның қолынан қаза тапқан соң парсылар Кейқысрауды ұрлап әкетеді. Ер жеткен соң Иранның тағына отырғызған осы Кейқысрау әкесінің кегін алу үшін Алып Ер Тоңаны қонаққа шақырып, күтім үстінде у беріп өлтіреді» деп көрсетеді профессор Мекемтас Мырзахметов. Қарахан әулетінің негізін салушы ұлы бабамыз Мадай - Алып Ер Тоңа біздің дәуірімізге дейінгі 626 жылы осылай мерт болыпты.
Міне, қазіргі жыл санауымызға дейінгі 626 жылдан бергі 840 жыл аралығында да, яғни 1266 жыл бойы Афрасияб әулеті түркі халқына билік жүргізіп келді деуге толық негіз бар. Атақты Құлтегін, Тоныкөк, Білге қағандар Мадай - Алып Ер Тоңа бабамыздың ұрпақтары деп топшыласақ, шындықтан аулақ кетпейміз...
Қарахан атауының шығуы жөнінде қытай ғалымы Гын Шымин «Зерттеушілер кейінгі кезде: «қара» деген сөз байырғы түрік тілінде «солтүстік жақ» деген мағнаны білдіретін, кейін «басқыш», «ең жоғарғы» деген ауыспалы мағынаға ие болған деген пікірді көбірек айтып, соған қорыған тәрізді», деп жазады.
Ал, тағы бір қытай ғалымы Вэй Лянтәо «қара деген сөздің... түрік, ұйғыр тілдерінде -қара, қара түсті» деген мәні бар. Ал тағы бір мағынасы - бұл сөз кейде «үлкен», «ұлы» , «ең жоғары» деген мағына береді. Ал, бұлар - қара түсті деген ұғымға мүлде қарама-қарсы ұғымдар. Сондықтан бір әулеттің атауы болған «қара» деген сөзді «қара түсті» деп алсақ дұрыс болмайды», деп түйіндейді. Қытай ғалымдары «Сұң тарихы» және «Цыфуйуангуй» атты ежелгі қытай шежірелеріне жүгіне отырып, осындай тұжырымға келеді. Сондай-ақ араб, парсы мұсылман тарихшыларының деректеріне сүйене отырып, қазір Қытай Халық Республикасына қарасты Шыңжан -Шығыс Түркістан өлкесінде де осыдан 2800-3000 жыл бұрын билік құрған қарахандар әулетінің көш басшылары туралы кейбір пікірлер топшылауға мүмкіндік береді.
Осы орайда «хан» мен «қаған» сөздерінің түп төркіні туралы да айта кеткен жөн болар. Ата-бабаларымыз баяғы ғұн, үйсін заманында
өз билеушілерін би, күнби, шыңби деп атаған көрінеді. Алайда ұйғыр зерттеушілері қолданған «тәңірқұт» деген пауазымдық атау
мұнда - кейінгі заманда ұсынылса да, қазақ
тарихында да орын ала бастады. Қырғыз
зерттеушілерінің деректеріне қарағанда құт
қолдан жасалынған құдай бейнесі мүсін, икон
сияқты сурет екен. Қырғыздармұсылмандықты негізінен ХІҮ ғасырда ғана қабылдағандықтан мұндағыға дейін әр үйде тіпті қамырдан илеп, отқа пісірген тәңір бейнесіндегі нанды балаларының бесіктеріне, жастығының астына, теріне сақтап келген көрінеді. Шаманизмнен қалған мұндай әдеттер қазақ халқында да XXғасырдың орта шеніне дейін сақталынып келген. Алайда мұсылмандыққа ҮІІІ ғасырда-ақ көшкен ата-бабаларымызда «құт» сөзі ислам дінінің әсерінен араб, парсыша бақыт деген сиякты мағынаға ие болған. Баласағұндық Жүсіп бабамыздың «Құтты білік» атты кітабының атауынан да осы мағына көрініп тұр. Ал, хан деген лауазымдық атау әуелі үйсіндерге, одан кейін бүкіл түркі халқына Қытайдың билеуші хань әулетінен келгендігі қазақстандық синолог, яғни қытайтанушы ғалым Юрий Зуевтің еңбектерінде көрсетілген. Қаған атауы парсылардың шаһиншаһ яғни шаһтардың шаһы дегені сияқты ханның ханы деген мағынаны білдіреді.
Сонымен, Афрасияб әулеті біздің Тараз жеріне қалай келді? Бұл жөнінде австриялық ғалым Отто Прицак қарахандар әулетін қарлықтардан шықты деп санайды. Қарлықтар чігіл және ягма болып екі тайпаға бөлінген. Қарлықтар қытайлықтар мен арабтар арасындағы соғыста мұсылмандардың жеңуін пайдаланып, Жетісудағы түркеш жерлерін, түркештерге қарасты Шу бойындағы Суяб, сондай-ақ Талас қаласын жаулап алғанытарихтан белгілі. Қарлықтар қытайлық Таң патшалығы мен оның одақтасы ұйғырлардың Тибетке қарсы күресін пайдаланып, үніғасырдың екінші жартысында Қашқар аймағын басып алды. Мұнда қарлықтар 840 жылға дейін ұйғырлар қағанатына қарап келгендігін айта кету керек. Дәп сол жылы қырғыздар Қүлтегін, Тоныкөк жазуларында айтатын Өтікен тауын орталық еткен ұйғыр қағанатын тас-талқан етті. Бірақ қырғыздар ұйғырларды батысқа жер аударғанымен олардың . мекенін иемденбей, өздерінің жұртына қайтып кетті. Шаман дініндегі қарлық билеушісі қаған лауазымына ие болып, Баласағұнды астана етті. Баласағұн Күзорда аталды. Күзорданы арыстан қара қаған лауазымды билеуші қоныстанса, оның орынбасары сияқты бура қара қаған әуелі Таразға, кейін Қашқарға жайғасты. Арыстанатағын қарлықтардың ч
| |  скачать работу |
Другие рефераты
|
