 |
|
Қазақстандағы көші-қон процестері және оның зерттелуі
облысында 5699 отбасы (20285 адам) тұрақтады. Арнайы қоныс аударушыларды қамтамасыз ету үшін 24 комендатура тағайындалып, оның 13 комендатурасы Оңтүстік Қазақстанда жғне 11 Жамбыл облысында болды. Қоныс аударылып келген қарашайлар колхоздарға орналастырылып, олар негізінен ауыл шаруашылығын дамытуда жұмыс істеді
Осы мезгілде Солтүстік Кавказдағы шешен жғне ингуш халықтарын көшіру ісі де ойластырылып жатты. Бұл туралы 1944 ж. 31 қаңтарында шешім шығарылып, ол өте құпия сақталды. Оларды қазақ жғне қырғыз жерлеріне көшіру 1944 ж. 21 ақпанында басталды. Көшіру ісі аяқталуға бір күн қалғанда, 7 наурыз 1944 ж. Шешен-Ингуш АССР-ін жою туралы Кеңес Одағы Жоғары Төралқасының жарлығы шығады. Мұрағат құжаттарына қарағанда, 1945 ж. қазан айына дейін республикаға 406375 шешен жғне ингуш халықтарының өкілдері көшіріліп келген.
1945 ж. 1 қаңтарда келгендер саны – 112311 отбасы (462120 адам) болды да, олар колхоздар мен кәсіпорындарға бөлінді.
1945 ж. ортасында 6125 отбасы (25304 адам) келсе, 75233 отбасы (75233 адам) кері көшіп кеткен және 13218 адам өлген. Ал, 1946 ж. 1 қаңтарда республикада 107272 отбасы (412191 адам) қоныс аударып келсе, соныңішінде Солтүстік Кавказдан 10089 отбасы (384289 адам) және Грузиядан 6422 отбасы (27902 адам) облыстар бойынша мынандай сандық көрсеткіште орналастырылды [18].
Тарихи деректер негізінде Қазақстанныңэтнодемографиялық құрамына өзгерістер соғыс жағдайында күштеп келтірілген шешен-ингуш, балқар, қарашай, поляк, неміс, түрік және тағы басқа халықтардыңкелуінен қалыптасқандығы анықталды.
«Көші-қонныңэтнодемографияға тигізген әсері» атты тараушада Екінші дүниежүзілік соғыс република халқыныңэтнодемографиялық құрамына үлкен әсерін тигізді. Мәселен, 1940 ж. Орталық Комитет пен ХКК-ніңарнайы шешімі шығарылып, Қазақстанныңкеңөлкелері солтүстік және шығыс аудандарына 25 мыңшаруашылықты көшірді. 1940 ж. тамыз айында Қазақстанға 19408 шаруашылық (90007 адам) көшіріліп келді. Олардың17006 адамы Ақмола обылысына орналастырылса, Шығыс Қазақстан жеріне 7445 адам қоныстандырылды. Ал, Қостанай - 21079, Павлодар – 16646, Солтүстік Қазақстан – 19601, Семей – 3340, Жамбыл – 1567, Алматы облысына 3323 адам келді. Сөйтіп, Қазақстан халқыныңқұрамын одан ары көпұлттандыру соғыс жылдарында да, соғыстан кейінгі жылдарда да жүре берді. Бірақ жергілікті ұлт өкілдерініңемес, сырттан келгендердіңүлесі арта түсті.
1941 ж. республикада 110 мыңадам келгендігі тіркелген. Жоспарлы түрде ұйымдастырылғандардан 13263 және өз бетімен қоныс аударып келгендерден 10997 отбасы келді. Осы жылы Украинадан - 6478 отбасы, Беларуссия - 203, Воронеж – 1142, Курск – 1415, Рязань – 574 отбасы қоныс аударылып келсе, автономиялы обылыстар Татарстаннан – 917, Чувашия – 876, Молдавия – 591 отбасы және Кеңес Одағыныңбасқа аймақтарынан – 1068 отбасы қоныс аударылып келген. Осы аталған жылда республикаға 161232 адам Кеңес Одағының32 географиялық аудандарынан көшіріліп орналастырылды.
1941 ж. 1 тамызда соғыс жағдайына байланысты эвакуацияланып келгендердіңсаны 15206 адам болды. Бұлардыңкөпшілігі Мәскеу, Ленинград, Беларуссия және Балтық жағалауы елдерінен еді. Одан кейінгі уақытта 1941 ж. тамызынан 1942 ж. аралығында 3386 492 адам келген. 1942 ж. бірінші жарты жылдығы өте қарқынды эвакуацияланғандардыңекінші толқыны келді. Бұлардыңкөпшілігі Воронеж, Сталинград, Ворошиловград, Ростов және Солтүстік Кавказдан болды. 1943 ж. 1 шілдеде республикаға 532506 адам эвакуацияланды. Олардыңайтарлықтай бөлігі Алматы обылысына – 17,3% Жамбыл – 10,8% Оңтүстік Қазақстан – 9,6% Қызылорда – 8,9% барлығы – 46,6% эвакуацияланғандардың11,9% оңтүстік және солтүстік облыстарға қоныстанса, соныңішінде 35,4% қалаларға орналастырылды, ал 64,6% ауылды жерлерге шашыратылып қоныстандырылды.
1942 ж. 1 қаңтарда республикаға жоспарланған 722 мыңэвакуацияланушылар мен 479 мыңқоныс аударушы немістердіңорынына 386492 адам эвакуацияланып, 102533 поляктар мен 361244 немістер қоныс аударылды. Осы көші-қонда келгендер Қазақстанныңбарлық облыстарына орналастырылды. Соныңішінде басым көпшілігі – 533140 адам, яғни 62,7 екі аймаққа мынандай көрсеткіште орналастырылды: Оңтүстікке 273548 адам, 30,5 бөлінді. Оныңішінде обылыстарға төмендегідей орналасты: Оңтүстік Қазақстан – 93984 адам, яғни 11,05%; Жамбыл – 70696 адам – 8,3%; Алматы – 63557 – 7,5%; Қызылорда – 41446 – 4,9%; Алматы қаласы – 3805 – 0,45%; Ақмолада – 99583 – 11,7%; Солтүстік – 86060 – 10,1%; Павлодар – 73949 – 8,7%. Көші-қонныңүштен бірінен астамы (37,3%) Батыс, Шығыс (113870 – 13,5%) және Орталық аймақтарға келді. Бұл аймақтардыңосы көші-қондағы үлесі мынандай болды: Қостанай – 74993 адам – 8,8% ; Батыс Қазақстан – 37182 – 4,4%; Ақтөбе – 34115 – 4,0%; Гурьев – 9278 – 1,1%; Семей – 73838 – 8,7%; Шығыс Қазақстан – 45035 – 5,3%; Қарағанды, Павлодар, Қостанай және Семей облыстарына орналасса, поляктардыңкөбі Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл және Солтүстік Қазақстан облыстарына барды.
1943 жылдың жазына дейін Қазақстанға барлығы 532506 адам эвакуацияланды. Осы уақыт ішінде басқа республикаларға көшкені, Қызыл ғскер қатарына шақырылғаны жғне сол сияқты себептермен 66351 адам республикадан кетті. 1943 жылдың 1 маусымына қарай эвакуацияланғандардың 466155 адамы қалып, олардың 301063-і (64,6%) ауылдық жерлерге, 165092 (35,4%) қалаларға орналасты.
1943-1944 жылдары депортациялық күштеу саясатымен Солтүстік Кавказ халықтары қудаланды. 1943 жылы 14 қазандағы № 342 ХКК-нің шешімі бойынша Жамбыл жғне Оңтүстік Қазақстан облыстарының жерлеріне 11 мың қарашай жғне балқар отбасы қоныстандырылды. Осындай қудалау науқанында 1943 жылы 28 қазанда қалмақтар да көшірілген. Олар негізінен Қызылорда облысына орналастырылды да, саны 2268 адамға жетті.
1943 жылдың қазанынан 1945 жылдың 1 қаңтарына дейін республикаға 504431 адам қарашай, балқар, шешен, ингуш, қалмақ, түрік, грек, поляк, күрд, ирандық, ассириялық ұлт өкілдері көшіріліп келген. Арнайы қоныс аударылғандар 14 облыстың 145 ауданына қоныстандырылып, колхоздарда – 68969 отбасы, совхоздарда – 11377 отбасы, өндірістерде – 31247 отбасы тұрды. Яғни, көші-қон қозғалысы соғыс уақытында да мақсатты түрде, мғжбүрлеп көшірумен сипат алды. Мұндай демографиялық процестер республиканың ұлттық құрамын жылдан-жылға өзгерте түсті.
«Соғыстан кейінгі кездегі демографиялық ахуал (1946-1959 жж.)» деп аталатын үшінші тарауда республиканыңұлттық құрамына өзгерістер әкелген көші-қонныңзерттелуі, оныңбарысы мен нәтижелері және көші-қонға қатысты құқықтық жағдай көрсетілді.
Тараудың «Соғыстан кейінгі көші-қон қозғалысыныңзерттелуі» тараушасында Қазақстан халқыныңқұрамын соғыстан кейінгі көші-қон процестері одан әрі көп ұлттандыра түскендігі көрсетілген. Бұл жайында М.Х. Асылбеков пен Х.М. Әбжановтыңбірлесіп мақала жазған. Авторлардыңзерттеуі бойынша жергілікті ұлт өкілдерініңүлесі азайып, сырттан келгендердіңүлесі арта түсті.
А.И. Құдайбергенованыңеңбегінде қазақ жеріне қоныстанғандардыңұлттық құрамға әсері және олардыңсаны туралы нақты мәліметтер келтірілген. Мәселен, 1946 ж. 1 қаңтарда Қазақстан Республикасында 107272 отбасы немесе 412191 адам қоныстанушы тіркелген. Автордыңкөрсетуінше, материалдық және тұрмыстық жағдайларыныңадам төзгісіз болуы және олардыңқоныс аударған жерлерге қиындықпен көндігуі қоныс аударушылардың, ерекше Солтүстік Кавказдықтар, Қырымнан келгендер, қалмақтар, түрік-месхеттер арасында адамдардыңесепсіз өлуіне жол берді, - дейді.
Соғыстан кейінгі жылдардағы арнайы қоныс аударушылар мәселесін зерттеген ресейлік ғалым В.Н. Земсков осы кезде арнайы қоныстанушылар әртүрлі себептермен ерікті адамдар қатарына босатыла бастады дейді. Мәселен, 1946 ж. Қазақстаннан басқа республикаларға 28105 адам жіберілсе, Польшаға Қазақстан территориясында тұрған 40 мыңполяк қайтарылды деген мәліметтер келтірген.
М.М. Сужиков пен Г.Д. Демаков тыңигеру жылдарынан кейін республикада қазақтардыңүлес салмағыныңкемуі шарықтау шегіне жеткенін көші-қондық процестердіңықпалымен байланыстырмайды. Керісінше еуропалық аудандардан тұрғындардыңқоныс аударуы жұмысшы табы мен интеллигенцияныңсанын ғана арттырып қоймай, жергілікті тұрғындардыңбіліктілігін көтеруде және ұлттық жұмысшы кадрлар мен интеллигенцияны қалыптастыруда маңызды әлеуметтік құрал қызметін атқарды, - дейді. Әрине, авторлардыңбұл еңбегі Кеңестік кезеңде жарық көргеннен кейін, қоғамда үстемдік құрған идеологияға сәйкес жазылғандығы байқалады.
Ф. Михайлов пен И.Ш. Шамшатов өз еңбектерінде тыңигеру кезіндегі көші-қон мәселесін қарастырған. Олар 1954 ж. наурыз айында Қазақстанға Украина, РСФСР және басқа да одақтас республикалардан 14200 комсомол жастар келді, - дейді. Келгендердіңқұрамында тракторшы, бригадир, слесарь, токарь, шофер, комбайншы, механик, тағы басқа мамандық иелері болған. Арнайы жолдамалармен көптеген комсомол жастардан 9,5 мыңадам тыңөлкесіне жіберілсе, Алматыға 2,4 мыңадам әкелінді. Көші-қон толқынында еріктілердіңде саны көбейе түскен. Мәселен, 1955 ж. соңына дейін 75700 жас жігіттер мен қыздар әкелінген. Ал, Қазақстан өкіметі бұл өлкеге 7 мыңадамды жөнелткен дейді. Яғни, ғалымдар тыңмәселесін арнайы зерттегендігі байқалады. Бірақ, еңбек Кеңес дәуірінде жарыққа шыққандықтан, сол уақыттағы ұстанымдарға сәйкес жазылған. Мысалы, онда тыңигеру және шаруашылық жағы көп айтылады да, оныңұлттық құрамға, демографиялық жағдайға тигізген теріс факторлары қарастырылмайды. Дегенмен де, бұл зерттеушілердіңеңбегінен сол тұстағы келгендердіңсаны және қай жақтан көші-қон толқынымен келгені аздап болса да айтылады. Сондықтан, ғалымдардыңбұл жұмысы тарихнамада қолданыста болатыны сөзсіз.
Қ.С. Қаражановтың«Қазақстанда тыңжәне тыңайған жерлерді игеру: нәтижелері мен салдарлары» атты мақаласын
| |  скачать работу |
Қазақстандағы көші-қон процестері және оның зерттелуі |
|
|
|
Погода в Алматы |
на 10 дней |
другой город |
|
