Жеке адамдардың қалыптасуы мен дамуы

1.    Жеке адамның қоғамдық мәні.

Жеке адам дегеніміз – қоғамның мүшесі ретіндегі адам. Әр адамның рухани байлығы оның басқа адамдармен байланысының алуан түрлілігіне, өмірге белсене қатысуына байланысты болады.

Қоғам мүшеі жеке адам әр түрлі қатынастардың, әсіресе, материалдық игіліктерді өндіру және тұтынуға байланысты туындайтын қатынастардың ықпалында болады.

Жеке адам сондай- ақ саяси қатынастардың әсеріне де тәуелді болады. Бас бостандығы бар ма немесе езгіде жүр ме, саяси құқы бар ма, әлде жоқ па, сайлауға және сайлана алуға праволы ма, қоғамдық өмір мәселелерін талқылауға қатыса ма немесе үстем таптың ырқын жай ғана орындаушы ма- осылардың бәр- бәрінен жеке адам психологиясы тәуелді  болып отырады.

Жеке адам сондай- ақ идеологиялық қатынастар әрекетінің ықпалында болады. Идеология, не қоғам жайындағы идеялар жүйесі жеке адамның психологиясын, дүние танымын, әлеуметтік бағдарларын қалыптастырады. Қоғамдық ғылымдарды меңгеру жеке адамның қоғамдық құбылыстарда дұрыс бағдар ұстауына және қоғам дамуындағы өзінің орны мен ролін айқын аңғаруына көмектеседі. Қоғам және адамға мектептегі оқу мен тәрбие, радио, теледидар және де басқа бұқаралық насихат құралдары арқылы идеологиялық ықпал етеді.

Жеке адам психологиясының қалыптасуына сонымен бірге оның өзі кіретін әлеуметтік топтың психологиясы да әсер етеді. Қарым- қатынас процесінде адамдар бір- біріне ықпалын тигізеді, соның нәтижесінде көзқарастағы, әлеуметтік танымдағы ортақтық және қоғамға деген қатынастардың өзге де түрлеріне, еңбекке, адамдарға, өз басының қасиеттеріне ортақ көзқарас қалыптасады. Демек, жеке адамның өмірдің материалдық және саяси жағдайларын бейнелеуі ірілі- ұсақты әлеуметтік топтардың психологиясына орайласып келеді екен.

Жее адам қоғамдық қатынастардың тек объектісі ғана емес, сондай- ақ субъектісі де, яғни белсенді буын. Жеке адам басқа адамдармен қарым- қатынаста бола отырып тарихты жасайды, бірақ күшпен емес, объективті оғам заңдылықтарының қажеттілік әсерімен жасайды. Алайда тарихи қажеттіліктің өзі жеке адамның қоғам алдындағы өзіндік болмысын д, өз мінез- құлқы үшін жауапкершілігін де жоққа шығармайды.

Жеке адам- саналы тіршілік иесі, ол өзінің өмір жолын таңдай алады: езгідегі жағдайына мойын ұсына ма, немесе әділетсіздікке қарсы күресе ме, барлық күш- жігерін қоғам игілігіне жұмсай ма, немесе жеке басының мүддесін ғана ойлай ма- оның өз ісі. Бұл тек адамның қоғамдық жағдайына ғана байланысты емес, сонымен қатар оның қоғам дамуының объективті заңдылықтарын ұғу деңгейіне де тікелей байланысты.

Әрбір жеке адамның қоғам өміріндегі ролі мен мәні қоғамдық қатынастардың дамуына қарай арта түсіп отырады. Қоғамдық дамудың шапшаңдауына қарай жұртшылықтың адам правосы үшін күресі де етек алып кеңейеді. Бұл күрес жеке адамды қызықтырып қана қоймайды, сондай- ақ оны қалыптастырады, оның қоғамдық іс- әрекетін жандандыра түседі. Адамды феодализм құлдығынаназат ету жеке адам дамуындағы революциялық қадам болды, ол адамның қоғамдағы ролін арттыра түсті, ал капиталистік құлдықтан құтқару жаңа әрі аса ұлы революцяи болды, ол жеке адам дамуына шексіз мүмкіндіктер ашты және оны қоғам дамуының нағыз қайраткеріне айналдырды.

2.    «Адам», «Жеке Адам», «Даралық» түсініктерінің арақатынасы және дамуы.

Қоғамдық ғылымдарда да, сондай- ақ күнделікті тұрмыста да, «адам», «жеке адам», «даралық» түсініктері кеңінен қолданылады. Соның өзінде олар не бір мағынада алынады да, не бір- біріне қарама- қарсы қойылады. Мұның алғашқысы да, кейінгісі де қате пікір.

Түпкі және тектік, бастапқы түсінік «адам» болуға тиіс. Адам- бұл, ең алдымен, Homo Sapiens түріндегі сүт қоректілер класына жататын биологиялық тіршілік иесі. Басқа жануарлардан айырмашылығы адамда сана бар, яғни ол сыртқы ортаның мәнін де, өз жаратылысын да танып біледі және осыған орай парасатты түрде, ойлап әрекет жасайды. Адам биологиялық тек ретінде негізгі ерекшеліктері мыналар болып таылатын айрықша дене бітімімен сипатталады: денесін тік ұстап жүру, тану мен еңбекке бейімделген екі қолының болуы, әлеуметт жағдайларда өмірді өз танымында бейнелеп және оны өз қажеттілігіне, мүддесі мен мұраттарына қарай қайта құруға бейім жоғары дәрежеде дамыған миының барлығы.

Адам, сонымен бірге қоғамдық тіршілік иесі әрі бұл оның ең елеулі белгісі. Қоғамдық өмір мен еңбек адамның табиғи құрылымын жетілдіріп қана қойған жоқ, сондай- ақ оны өз еркіне бағындырды да. Адам- өзінен - өзі қоғамдық өмір жемісі болып табылатын сананың таратушысы. Тек қоғамда және қоғамның игі әсері арқасында ғана адам танып- білуге және еңбек етуге қабілетті болып қоймайды, сонымен қатар өзінің ішкі  процестерін сезінуге, тілегі мен жағдайын сыртқы өмір жағдайларымен үйлестіре  білуге, парасатты түрде іс- әрекет жасауға бейімделеді. Өзіндік сана-сезім адам санасы дамуының филогенездегі (тектің таррихы) де, сондай- ақ онтогенездегі индивидтің өмір таихы) де шыны болып табылады.

Адам алуан қырлы міне, сондықтан да ол жаратылыс тану ғылымдарының да, қоғамдық ғылымдардың да зерттеу объектісі болы табылады.

«Жеке  адам» түсінігі «адам» түсінігіне қарағанда біршама тар мағынаға ие. Жеке адам- қоғамдық- тарихи категория. Оның қоғамдық мәні мен әлеуметтік функциясы жеке адам сипаттамасының ең басты көрсеткіштері болып табылады. Жеке адам тек қана қоғамдық ғылымдардың: таих, философия, социология, этика, эстетика, психология тағы басқалардың зертету объектісі.

Жеке адам- қоғамда белгілі бір жағдайға ие және белгілі бір қоғамдық роль атқаратын, саналы индивид. Роль дегеніміз- жеке адамның атқаратын әлеуметтік қызметі, мәселен, ата- ананың ролі- балаларын тәрбиелеу, мектеп директорының ролі- мұғалімдер коллективін басқару және оқушыларды оқыту процесін ұйымдастыру.

Жеке адам позициясы дегеніміз- оның қатынастырынң жүйесі. Жеке адамның мәнді қатынастарында: өмірдің материалдық жағдайларына, қоғамға және адамдарға, өзіне, өзі мойынына алған міндеттерге, қоғамдық, еңбек міндеттеріне, деген т.б. қатынастар жатады. Бұл қатынастар жеке адамның адамгершілік бейнесін, оның әлеуметтік бағдарын сипаттайды.

Қатынастарды тек олардың объектіге деген бағытына қарап қана айырмайды, сондай- ақ олрадың аңғарылу деңгейіне байланысты да ажыратады. Әдетте қатынастарды аз аңғарылған және терең түсінілген деп бөледі. Аз аңғарылатын қатынастар дегеніміз- ұнату мен жек көру сезімдері. Терең түсіну дегеніміз- принципті қатынастар, олар ситуация талаптарымен емес, жеке адамның қалыптасқан адамгершілік мратымен, ішкі сенімімен, парыз бен міндеттерді сегізумен анықталады.

Даралық жеке адамнан жоғары немесе төмен әлдене емес. Даралық дегеніміз- өзіндік өзгешелігі бар жеке адам. Даралық туралы сөз қозғағанда жеке адамның өзінші бөлек сыр сипатын айтады. Әдетте «даралық» деген сөбен жеке адамды басқалардан ерекшелендіріп тұратын қандай, бірақ кейбір адамдардың даралығы тайға таңба басқандай, мен мұндалап айқын көрніп тұрады да, басқаларынікі- онша байқала қоймайды.

Күнділікті тұрмыста, сондай- ақ ғылыда «даралық» сөзімен қатар, «индивид» деген сөз де қолдаылады. Индивид деп өзіне тән брлық ерекшеліктерімен  бірлікті аоынған нақтылы адамды айтамыз.

3.    Жеке адамдардың қалыптасуы.

Жеке адамның бағыттылығы дегеніміз- сол адамның талғамы мен белсенділігін көрсететін  ниеттер жүйесі.

Қайсыбір жағдайларда адам қоғамдық борышты сезінуді басшылыққа алады, асқа кезде- қз қажеттіктері мен мүддесін, үшіншісінде – белгілі бір дәрежеде сезім негіздеріне байланысты (махаббат, сыйластық, кек, жек көру тағы да басқалар) әрекет адамда жеке негізгі бағытты белгілейтін әлдебір жетекші қасиет те болады. Олардың бірі өз өмірінің мәнін ғылым жолындағы істен тапса, басқалары- өнер саласынан, ал үшіншілері- қоғамдық қызметтен табады.

Сөйтіп, мотив ретінде алуан түрлі жайттар рінісбере алады: адамның өзі түсініп- ұққан қажетсінуі мен мүддесі, оның үние танымы мен сенімін, сезімі мен ой- ниеттері, яғни адамның белгілі бір моральдық- психологиялық жағы мен мұраты көрінеді.

Жеке адам өз өмірінде басқа адамдармен тікеле қарым- қатынаста болып, өзінің әлеуметтік мәнін жүзеге асырады. Бұл қарым- қатынас бір – бірімен тығыз байланысты топтарда болады. Оңдай топтар біркелкі емес. Олар неше түрлі себепке негізделіп жіктелуі мүмкін, яғни: қалыптаса бастаған өзара қатынастардың ықтиярлылығы мен тереңдігіне, құралу принципі мен жолдарына жеке адамның топтың нормаларына көқарасына негізделеді. Қалыптаса бастаған өзара қатынастар ырықтылығы мен тереңдігіне байланысты шағын және бастауыш топтар айқындалады.

Пайдаланған әдебиеттер

1.    Алдамұратов Ә. Жалпы психология.-Алматы: Білім, 1996-224б.

скачать работу

Отправка СМС бесплатно