Ер Жәнібек
Другие рефераты
ЕР ЖӘНІБЕК
Шоқан Уалиханов: “Абылай хан заманы – қазақ батырларының дәуірі” деген ұлы сөзін тегін айпаса керек. Оның сыртында Абылай дәуірі жоңғарлар мен қазақтардың сұрапыл шайқастарына толы болды. Не бір батырлар шықты. Соның бірі – біз сөз өткелі отырған Ер Жәнібек батыр.
Осы Керей Жәнібек батырды ел аузында “Ақыр Жәнібек” деп те атайды. Себебі қазақтың тарихында көптеген Жәнібектер өткен. Соларды шатастырмау үшін, әрі Жәнібектердің ерлік дәуірінің ақыры ретінде есте тұтқан болуы мүмкін.
Осы Жәнібектерге келер болсақ, алғашқысы 1456 жылы хан болған Әз-Жәнібек. Екіншісі Шақшақ Жәнібек (Тархан Жәнібек деп те атайды). Оның сыртында Божбан Жәнібек дегендер болған. Божбан руынан шыққан Жәнібекті кезінде қазақтың тұтастығын бұзғаны үшін Абылай ат құйрығына байлап өлтірген. Ер Жәнібек турасында айтатын болсақ, бұл – үшінші Жәнібек. Оның шыққан тегі туралы, мынадай қысқаша шежірелік икем айтуға болады. Керейден – Құттыберді туған. Құттыбердінің шешесі – Абақ бәйбіше. Осы Құттыбердіден – Ителі, Қарақас, Молқы, Жастабан, Сарбас тарайды. Ителіден – Байлау мен Қойлау; Байлаудан – Жәдік, Жәнтекей, Шеруші туған; Жәнтекейден – Сүйіншал, Сүйіндік, Сүйінбай. Ал осы Сүйінбайдан – Жайлау, Сары, Самырат, Сәменбет, Төлеке тарайды да, осы Сары руынан – Бердәулетұлы Ер Жәнібек туған. Жәкеңнің туған жылы туралы әзірге тоқтамды мәміле жоқ. Әркім әртүрлі болжамдар айтады.
Шыңжандық Қостай Исабаев 1690 жылы туған дейді. Бұл тарихи негіздерге дәл келмейді. Осы мақала авторының пайымдауынша Жәкең 1710 жылы туған болып келеді. Олай дейтініміз: Шақшақ Жәнібек батыр бір ұзақ сапардан келе жатып Керей ауылдарына түстенсе керек. Сол күні Бердәулеттің бәйбішесі бір ұл тауып, атын қойып беріңіз деп нәрестені Шақшақ Жәнібектің алдына әкеліпті. Шақшақ Жәнібек батыр толғанып отырып былай депті; “Ей, Бердәулет, мына нәрестеге көңілім толып, көкірегім желпініп отыр, өз атымды қояйын, дұшпанға боқтатпас, жаманға даттатпас” деп нәрестенің құлағына сенің атың Жәнібек деп үш айтып, былай деп бата беріпті:
Керей деген елің көп,
Ел айналар шешен бол.
Жағаласар жауың көп,
Жауға шапсаң есер бол.
Ел ішінде дауың көп,
Жұрт алдында көсем бол,
Шайқасқан да есен бол,
Жекеге шықсаң желденіп,
Жауыңның басын кесер бол! – депті.
Осылай аузы дуалы батырдың айтқаны келіп Жәнібек әрі шешен, әрі батыр, әрі ақын болып өскен екен. 1710 жылы Әз-Тәуке ханның жарлығымен Жоңғар ордасына елшілікке Қаз дауысты Қазыбек бастаған бір топ елші барған. Сол топтың ішінде жоғарыдағы Шақшақ Жәнібек болған. Бұл елшілер Жоңғар ордасынан қайтар жолда қалмақ пен қазақтың арасына сынадай қадалып отырған Абақ керейлер ауылында ат суытқан шығар. Бұл қалайда есте боларлық болжам. Бұдан кейін Жәкеңнің туған жылын анықтауға тұрарлық болжам Абылай мен Ер Жәнібек турасына айтылған қисса-дастан, аңыз әңгімелер. Көптеген жыр қиссаларда Жәкең он сегіз жасында жауға аттанған болып келеді. Сонда ол 1710 жылы туды деп есептесек, 1728 жылы жауға аттанған болмай ма? Бұл уақытта қазақ даласында жоңғарлардың қылышы үстемдік алып тұрған тұс.
Жәкеңнің батыр атануын Абылайдың оң тізеден орын бергенімен байланыстырып көрейік. 1728 жылы Абылайдың өзі де танылмаған, тек 1729 жылғы Аңырақай соғысында “Абылайлап” жауға шауып әйгілі болған. 1730 жылдары Абылай атағы қазақ даласын дүбірлетіп кетті. Ал, 1730 жылы жоңғарларды Іле өзеніне дейін қуып, жыл бойы соғыс болғаны тарихтан белгілі. Дәл осы сұрапыл шайқастардың бірінде Абылайдың аты майдан даласында жүруге жарамай, қазақ қолынан береке кетіп, алды қашып, арты қаша ұрыс салып жатқан тұста астындағы көк дөненін омыраулатып жетіп келген жас жігіт: “Ей, хан Абылай, мына менің атыма мін, елді тоқтат, есерді бас, жауыңа мен ие болайын” дегенде Абылай сұлтан: “Жас жігіт екенсің, барып менің атымнан уәхи айтып қашқанды бөге, жауға өзім төтеп беремін” дегенде әлгі жігіт қаһарланып: “Сенің басыңды қалмаққа тастағанша, өзім кесіп алайын” деп тап берген екен – мыс.
Осыны айтып Жәнібек,
Абылай ханға қарады.
Тап бергенде Абылай,
Қорыққаннан көк дөненге,
Қарғып мініп алады, – деген ел аузында ұзақ жыр бар.
Бұл кейінгіге аңыз болып айтылып келе жатқан ерен ерліктерінің бірі. Осы оқиғадан кейін Абылайхан Ер Жәнібектің өтініші бойынша Шыңғыс шапқыншылығы тұсында тоз-тозы шығып бытырап кеткен Абақ керейлерді бір тудың астына біріктіріп елдік рәсімнің кепілі ретінде үш құлаш ақ жібек туды қаратамақ найзаға байлап береді. Ел ішінде “Жәнібектің ақ туы” деп аңызға айналған бұл жәдігер бертінге дейін сақталған. 1940 жылы Шығыс Түркістандағы ұлт-азаттық көтеріліc кезінде Алтай қазақтары жауға қарсы осы туды ұстап шыққан. 1947 жылы Оспан батыр туды батырдың ұрпағы Рахат Зарыққанұлына табыс етеді. 1958 жылы Баймолда Сарсабайұлының үйінде сақтаулы тұрған туды Қытай үкімет орындары музейге тапсырамыз деп деген желеумен алып, кетіп, із-түзсіз жоғалтқан. Сондай-ақ Жәкеңнің жорық саптыаяғын 1946 жылы академик Әлкей Марғұлан Зайсаннан тауып музейге өткізген. Осы жәдігер Алматыдағы орталық музейде сақтаулы тұр. Жәкеңнің нағашы жұрты жайында біреулер ұлы жүз Сары үйсін десе (Зейнолла Сәнік), көптеген шежірелерде нағашы атасы арғын Қазыбек би деген адам еді делінеді. Жәнібек батыр бала кезінде нағашы атасының тәрбиесінде ер жетіп, жылқы жайып, қоспен бірге дүзде жүрген екен. Бір күні Қазыбек би жылқысын шолып басты-басты айғыр үйірлерін түгендеп келе жатса, қаңтарулы тұрған атты көреді. Жанында жас бала жиені Жәнібек ұйықтап жатыр, екі бөрі баланың үстінен айқыш-ұйқыш секіріп, ойнап жүр. Еріксіз атының басын тартқан Қазыбек би бұған таң қалып қарап тұрса, екі бөрі ғайып болыпты. Сонда Қазыбек бидің кәрі жүрегі лүпілдеп, сақалы селкілдеп тұрып былай депті:
Аруақты батыр боларсың,
Алысқан жауды аларсың.
Еліңді ел етерсің,
Ежелгі жерге жетерсің.
Екі бөрің тұрғанда,
Екіленбей не етерсің, – депті.
Бұл қазақтың қасиет қонған билерінің айтқаны келмей кеткен бе? Жоғарыдағы бір ауыз сөзбен бір рудың тарихи күрделі келешегі бастау алып жатыр. Шыңғыс ханнан кейін тоз-тозы шығып қаңғырып кеткен Абақ керейлер құрып кетудің аз-ақ алдында тұрған. Аталас Уақ руларын пана тұтып, Бармақ батырдың отының басында, қосының арасында жүрген еді. “Еліңді ел етерсің” дегендей Абақ керейді ел етіп, жеке шаңырағын көтерген осы Жәнібек батыр. “Ежелгі жерге
| |  скачать работу |
Другие рефераты
|
