Главная    Почта    Новости    Каталог    Одноклассники    Погода    Работа    Игры     Рефераты     Карты
  
по Казнету new!
по каталогу
в рефератах

Ғалияда оқыған қазақтар



 Другие рефераты
Жәңгір хан және Қазан университеті Әулиеатаны Ресейдің жаулап алуы Араб мемлекеті Алтын Орда дәуіріндегі Қазақстан

“Ғалияда” оқыған қазақтар

Қолжазба “Садақ” журналын Уфадағы “Ғалия” медресесінде оқып жүрген қазақ жастары 1915-1918 жылдары шығарыпты дегенді 1952 жылы адал жүрек ақын, атақты “Әли қарттың әңгімесі” поэмасы үшін “жемеген таяғы жоқ” Жақан Сыздықовтан естіп ем. Басылымды іздеу барысында талай қызыққа да, қиындыққа да батқаным 1986 жылы шыққан “Садақ” атты хикаялы эссеме негіз болды. Баспаның сол кездегі қырағы редакторлары, басшылары “Садақты” тілге тиек етіп, бүкіл қазақтың интелектуалды дүниесін ақтарып кетіпсің, “қажетсіз” оқығандарды, зиялыларды атапсың деп кітаптың жартысына жақынын қысқартып тастаған болатын. Тәуелсіздік қолымызға емін-еркін тиген уақытта “Сандалтқан “Садақ” есімді ғылыми-деректі шытырман хикаяны Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрлігінің бағдарламасы бойынша 2002 жылы шығарғанда “Фолиант” баспасы көлемі үлкен екен деп автормен ақылдаспай үштен бір бөлігін алып қалыпты. Ол тарауларда медресе “Ғалияны” бітіріп келгендердің игілікті істері, артында қалған ұрпақтарының әке-аталарының жүз жылдығын атау рәсімдері және жаңадан табылған мәнді құжаттар, яғни қазақтың зиялылығын танытатын бөлігі алынып қалыпты. “Өзі болмаса да көзі” деген атпен жалғастырамыз деп уәде беріп еді, осы күні сөздің шындыққа айналуы қиын болып бара жатқандықтан тиянағы әзірге көрінбей тұр.

“Ғалияда” оқыған қазақ жастарын айтудан бұрын осындай кіріспенің болары заңды. Өйткені халқымыздың биік өресін көрсетейін десең еуроцентризмге бой алдырып қалғандар әлі де құлашты кеңге жаздырмай келе жатыр.

Биыл “Ғалия” медресесінің 100 жылдық мерейтойы болайын деп жатыр. Оның орнына өмір сүріп жатқан Ресей ислам университеті жер-жерге сауын айтып, конференцияға шақыру жіберуде. Маған келген хатта: “Татар, башқұрттан кейін көп оқыған қазақ жастары, сондықтан баяндама дайындай келіңіз”, деген өтініш те бар.

1905 жылғы бірінші орыс революциясынан кейін аз-маз еркіндіктің шеті көрінгенде сонау Қырымда Исмаил Гаспринский (Гаспралы) өзінің “Тәржиман” газеті арқылы жадидизмді насихаттап, жаңаша оқу жүйесін, яғни бірыңғай Құран уағызын жаттата бермей дүнияуи білім алуға үндеді. Осы жаңа ба­ғытты Ресей империясы қол астындағы мұсылмандар жұртында алғаш жүзеге асырған Зиядрин Әл-Камали деген ағартушы болды. Бұған діндарлар қарсы болып, талай қиястықтар да жасады, аяқтан да шалды. Бірақ жаңаның жеңетін заңдылығы бұл салада да анық көрініп, 1918 жылға дейін өмір сүрді.

“С открытием “Галии” начала стекаться жаждущая знаний молодежь из всех мусульманских районов России.

“Галия” имела 3 подготовительных класса с годичным курсом каждый и 3 основных класса по три года обучения. Изучалась каноны ислама. Преподование общеобразовательных предметов (алгебра, физика, история, география, русский язык, татарский язык и литература, педагогика и гигиена) было поставлено несравненно лучше.

“Галия” отличалась от многих медресе не только постановкой учебного процесса, но и Свободолюбимым Духом. Здесь были диспуты, лекции, литературные вечера, издавались рукописные журналы на татарском, казахском, узбекском языках. Учащиеся живо откликались на революционные события. Крупная забастовка шакирдов состоялись в 1912 году” (“История Уфы”, 1981 г. 182-183-беттер), деген мәнді хабарлар мен деректер біраз жайдан мағлұмат берсе керек.

1912 жылғы шәкірттер көтерілісіне тап сол кезде “Ғалияда” оқыған Мағжан Жұмабаев қатысып қалуы ғажап емес. Өйткені, Ғалымжан Ибрагимов сынды озық ойлы жанмен бірге оқуы, жақын таныс болуы және сол 1912 жылы өлеңдер жинағын шығаруы жас талапкер қоғамдық-әлеуметтік оқиғадан тыс болды дегізбесе керек. Өйткені, қасындағы жора-жолдастарынан қалып қоюға қаншама саналы болса да ұяты жібермейді. Екіншіден, медреседен қуылған 65 шәкірттің бірі Мағжан болуы да мүмкін. Небәрі бір жыл ғана оқып, қаншама “орысжанды” болса да, Омбыдағы оқытушылар семинариясының дайындық курсына “жаңа заманға ыңғайлану талабымен” түсіп еді деу өте қиын. Мағжанды зерттеушілер осы жайды архив деректері арқылы анықтаса, талай қызыққа кезігеріміз анық.

Сонымен “Ғалия” медресесі 12 жыл өмір сүрді. 1916 жылы 30 желтоқсанда “Тұрмұш” газеті он жыл жасаған “Ғалия” медресесін – 930 шәкірт, оның 224-і қазақ, өзбек, адыгей, әзірбайжан, черкес жастары бітіріп шыққанын жазды. Тарих ғылымдарының докторы, профессор Хайыржан Бекхожин өзінің “Қазақ баспасөзінің даму жолдары” деген 1964 жылғы еңбегінде “Ғалияны” бітірген 154 қазақ шәкірттері төте оқу мектептерін ашып, бала оқытқандары жайында тиянақты дерек келтіреді. Одан кейінгі екі оқу жылын қосқанда ең аз дегенде екі жүздей қазақ жастары жоғары оқу деңгейіндегі медреседен білім алып, елге пайдалы еңбек етті деп шамалауға болады. Олардың қайсыбірінің аты-жөні белгілі, хабар да бар.

Мәселен, 1913 жылы “Медресе “Ғалияға” 40-тан астам қазақ шәкірті келді. 14-і Семейден, 7-і Ақмоладан, 5-і Торғайдан, 6-ы Астраханнан, 6-ы Жетісудан, 2-і Сырдариядан. Сонымен қатар Кавказдан – 5, Қырымнан – 2, Стамбұлтүркі – 1, Ауған түркімені – 1” деген дерек “Қазақ” газетінің 31 қарашасындағы санында жарияланды. Сонымен қатар “Қазақ”, “Вақт”, “Тұрмұш” газеттерінде кейде аттары аталып, кейде 17, 34, 40, 38 деп аты-жөні көрсетілмей қол қойған қазақ шәкірттері газетке хабар беріп, мәлімдеме жасағандары да бар. Менің өзіме осылардың 79-ы аты-жөнімен белгілі. Оларды тарих үшін де, кейінгі ұрпақтары үшін де сөз арасында атап көрсеткенім дұрыс болар.

Өз қолымдағы деректерге сүйенсем, “Ғалия” шәкірттерінің іс-әрекеттері маған 1911 жылдан белгілі. Сол жылы “Айқап” журналы өзінің 4-ші санында: “Медресе “Ғалияда” оқушы қазақ шәкірттері “Әліппе, яки төте оқу” есімлі қазақ һәм қырғыз балаларына арнап бір кітап басып шығарып, сатыла бастады. Бағасы 17 тиын. Қайырлы сағатта болсын!

Шәкірттердің тағы бір ыждаһаты бұл “Әліппеден” соң қазақ балалары оқу үшін тағы бір кітап жазып шығармақ екен. Біздің білуімізше марқұм Тургайская область инспекторы болып тұрған Ибрагим Алтынсаринның орыс ғарпымен бастырған “Хрестоматия” деген кітабы орталарынан ұлықсат алып, ғараб ғарпымен бастырғаны мақұл болар еді”, деген хабарламаның айтары айрықша мәнді екендігін аңғармасқа болмас.

Не болмаса “Айқаптың” 1911 жылғы 10 санында: “Ғұмар Қарашұлының жаңа шығарған “Өрнек” атты кітапшасын 1911 жылы Уфада медресе “Ғалиядағы” қырғыз-қазақ шәкірттері жалпақ қазақ тілінде бастырған екен. Оның біреуін алдырып оқыдық. Өзі аз болса да сөзі жақсы, терең ойға түсіретін болғандығы үшін оқып алып, Қарашұлы мен шәкірттерге көп сүйсініп, дұға қылдық”, деген сыни ойы бар жарнамадан біраз сыр аңғарып, ол кездегі шәкірттердің іс-әрекетіне ішің жылып қана қоймай, “шіркін олар атқарған істерді ел-жұртқа жайса ғой”, дегің де келеді.

Шәкірттердің қандай игі қадам жасағандығын және оны сол кездегілер қалай қабылдағанын күні бүгінге дейін қисыны табылмай келе жатқан бір өткір мәселенің шетімен көрсете кеткен жөн. Мұнда әуелінде жай ғана тілек болып көрінгенмен, бара-бара үлкен дауға айналып, талай қияс қадамдар жасатқан жай да кездесті.

1913 жылы “Қазақ” газетінің, 8 және 15 желтоқсандағы сандарында “Емле хақында” деген тақырыппен медресе “Ғалияның” 17 шәкірті, атап айтқанда Әбілғазы Иманбеков, Бекмұхамет Хұсайынов, Ахметжан Күзембаев, Ғайса Тоқтарбеков, Шаһмардан Ғұмаров, Нұғыман Манаев, Камалидден Жайсаңов, Ғаббас Қоңқаев, Нұржан Елепов, Хамза Ибрагимов, Мұнарбек Ермектасов, Мырзахмет Қожақланов, Зәкір Ғабдуллин, Маннан Тұрғамбаев, Молдахмет Ержанов, Қапан Ғабдылкереев, Хұсайын Ажаров қол қойған мақала жарияланды. Ол негізінен Ахмет Байтұрсыновтың араб алфавиті негізінде қазақ тіліне лайықталып, ықшамдалып күні бүгінге дейін қолданып келе жатқан өміршең де ыңғайлы төте оқу жазуы – сұлу жәдит емлесін кеңінен қолданып, қазақ мектептерінде дәйекті оқыту жайына тоқталған ойлы мақала болатын.
“Сендер өздеріңе әліппе жасап алайық деп жүрсіңдер. Бізде оқып жүрсендер де қазақ даласына алақтай қарайсыңдар, біздің оқу-білімімізді өздеріңе ыңғайламақсыңдар. “Ғалия” татар медресесі болғандықтан, татар тілінен басқаларға жол жоқ”, деп татарды “айрықша жақсы көретін” екі шәкірт медресе оқуханасында жатқан “Садақ” журналының 1913 жылдың күзінде шыққан 2 нөмірін жыртып-жыртып, дәретханаға апарып тастапты. Бұған ызаланған қазақ шәкірттері біраз қызылшеке болып, қол көтерісіп қалған сәті кездесіпті. Жастардың қызбалығы медреседе біраз дүрбелең туғызыпты. Басшылықты да, ұстаздарды да ойландыра бастаған шақта “Садақтың” үшінші саны 1915 жылы 20 қарашада әзер шығады. Сол жылдың 23 желтоқсанында “Қазақ” газеті “Ғалияның” 34 шәкірті қол қойған “Қазақ тілінде оқыту жайында” атты ашық хат жариялады. Бұл ұсыныс жағдайдың ушыға түсуіне апарып соқтырды. Өйткені “қазақ балаларын оқытып жатқан мұғалімдеріміздің қазақша оқу құралдары бола тұрып, ноғай тілінде жазылған оқу құралдарын алдыруларын көреміз. Бұл қазақ балаларын оқытып, бір нәрсе білдіру үшін “барынша қазақша оқу құралдарын һәм қазақ емлесін қолдану тиіс” деген талап түрік тектес ағайындарды татар тілі мен әдебиетімен “азықтандыруға” жан салып жүргендердің “жынына” тиді. Оны аңғару онша ұзаққа созылмады.
1916 жылдың 1 қаңтарында, яғни бір жұмадан соң татардың Орынборда шығып тұрған “Вақт” газеті Кабир әфенді Бә

123
скачать работу


 Другие рефераты
Микенская культура как начало европейской цивилизации
Биография Неелова
Античная философия
Моңғолдардың Қазақстан территориясын жаулап алуы . Ұлыстардың құрылуы


 

Отправка СМС бесплатно

На правах рекламы


ZERO.kz
 
Модератор сайта RESURS.KZ