Қазақ халқының әншілік-өнері. 20 ғасырдағы атақты әншілер
; Көзі жарық жұлдыздай,
Мойыны піл қозыдай,
Құйрығы бар қамшыдай,
Шудасы бар жамшыдай,
Маң – маң басқан, маң басқан,
Шудаларын шаң басқан,
Төрт аяғын тең басқан,
Екі өркешін қом басқан. . .
«Шөк» дегенде «бық» деген,
Шешіп үйін жүктеген,
Ойсыл қара баласы –
Түйе бассын үйіңді.
Түйе басса үйіңді,
Кие бассын үйіңді. . .
Шаруаның бір пірі – Зеңгі баба,
Сиыр берсең, сүтті бер, өңкей мама,
Қос жегуге жарамды,
Ылғи бойшаң өгіз бер,
Жұп – жұбымен егіз бер.
Бұқаларды әукелі,
Шүйделері білеудей,
Аяқтары тіреудей,
Әр түсін ыңғай сегіз бер. . .
- деп, қой иесін – Шопан ата, жылқы иесін – Жылқышы ата, түйенің пірін – Ойсыл қара, сиыр пірін – Зеңгі баба атаған. Оларға бас иіп, әндер шығарған.
Еңбек, шаруашылық жайындағы әндердің таза күйінде сақталмағанына қарамастан, еңбек әуенінің тақырыбы қазақ әндерінің көбіде кездеседі десек артық болмас. Соған айқын мысал ретінде халық ақыны әрі әнші Кенен Әзірбаевтың «Бозторғай» әнін келтіруге болады.
Еңбек және шаруашылық кәсібіне байланысты туған әндер тобының ішіндегі көне түрі – наурыз әндері. Жаңа жылға арналған осы наурыз әндері қазақ даласына кең таралған, халықтың күнделікті күнкөріс кәсібінен, өмір тіршілігінен туған ауызекі шығармаларының бірі. Ертеден – ақ қыс кетіп, жаздың шығуын мерекелеу қазақ баласы үшін үлкен оқиға болатын.
«Қыстың зәрінің сынуы құт айынан басталады. Қазақ бұл айды «Түске шейін мүйіз, түстен кейін киіз», «Жақсы болса – құт, жаман болса - жұт» деп атайды. Кейбір жылдар болмаса, жаздың жылылығының басталуы қамал (наурыз)айының бір жаңасынан басталады. Қыстай боранмен, суықпен алысып, көкке көз тігіп, қалт – құлт етіп отырған елге күн шырай беріп, бір күнде қардың тас – талқан боп еруі қандай қуаныш екендігі айтпаса да мәлім. Сүйтіп, наурыз күн – қазақ елінің үлкен айты саналуы кездейсоқ нәрсе емес, халықтың шаруашылық тілегімен нық байланысты туған». «Наурыз»сөзі парсытілінде жаңа күн деген мағынаны білдіреді. Ежелден қазақ халқы жаңа жыл күнін Ұлыс деп атаған. Ұлыстың ұлы күнінде халық өзара құшақтасып, бірін – бірі қүттықтап, мал – жаннаң амандығын сұрап, бата – тілек айтып, көрісетін болған:
Ұлыс күні қазан толса,
Ол жылы ақ мол болар.
Ұлы кісіден бата алсаң,
Сонда олжалы жол болар. . .
Ұлыс оң болсын!
Ақ мол болсын!
Қайда барсаң, жол болсын!
Ұлыс баққытты болсын,
Төрт түлік ақты болсын.
Ұлыс береке берсін,
Пәле, жәле жерге енсін!
Қазақ даласында ислам діні орнағаннан кейін, Наурызды исламның «рамазан» мейрамымен бірге өткізетін болған. Жастар сол мейрам күндері әр үйді аралап, жарапазан айтып, отау иелерін мадақтаған. Оларға молшылық, тоқшылық тілеген. Сол мадақтағаны үшін жарапазаншыларға не түрлі сыйлықтар беретін. Осындай жарапазан үлгісі ретінде «Айтамын жарпазан» әнін келтіреміз:
Айтамын жарапазан еліңізге,
Байлаңдар бір орамал белімізге.
&
| |  скачать работу |
Қазақ халқының әншілік-өнері. 20 ғасырдағы атақты әншілер |
