Қосжарнақтылар класы
быкновенная – Beta vulgaris).
Қызылша — екi жылдық өсiмдiк. Бiрiншi жылы өсiмдiк тамыр мойнынан кететiн жапырақтар бередi және тамыр жемiстер түзедi. Екiншi жылы тамыр жемiстен сабақ кетедi. Оның басында күрделi гүлшоғыры шашақ жетiледi. Қызылшаны өндiрiстiк мақсатта қант өндiру үшiн себедi. Сонымен бiрге қызылшаны көкөнiстiк және малазықтық дақыл ретiнде де көптеп өсiредi. Қант қызылшасының тамыр жемiсiнде 16-22% дейiн, кейде одан да көп сахароза болады. Зауытта өңдеген қант қызылшасынан қантпен қатар , патока және сығынды алынады. Патока — крахмалдың, қантка айналмаған түрi. Патоканың құрғақ салмағының 15% азотсыз экскреторлық заттар, 60% қант, 8—9% күл (зола) құрайды. .Патокадан спирт және глицерин алынады.
Маңызды көкенiстiк өсiмдiктiң бiрi шпинат (шпинат — Spinacia). Оның қазақстанда екi түрi өседi: бақша шпинаты (шпинат огородный – Spinacia oleracca) және түркiстан шпинаты (шпинат туркестанский – Spinacia turkestanica). Бақша шпинатын тамаққа пайдаланады. Құрамындағы белоктың мөлшерi жағынан еттен кейiнгi екiншi орынды алады. Шпинаттың құрамында витаминдер көп болады: А1, В1, В2, С және РР. Сондықтан да оны тамаққа қосу өте пайдалы.
1. Алаботалар тұқымдасына жататын өсiмдiктердiң негiзгi белгiлерi қандай? 2.Алаботалар тұқымдасына қандай тiршiлiк формалары тән? 3.Алабота тұқымдасына жататын өсiмдiктердiң гүлдерi мен гүлшоқтарының құрылысы қандай? 4.Алабота тұқымдасына жататын қандай мәдени өсiмдiктердi бiлесiңдер? 5.Қазақстанда орман түзетiн қандай алаботалар тұқымдасына жататын өсiмдiктi бiлесiңдер? 6.Оның құрылысы қандай және шаруашылықтағы маңызы неде? 7. Алаботалар тұқымдасына жататын қандай жабайы өсiмдiктердi бiлесiңдер?
Асқабақтар (тыквенные — Cucurbitaceae) тұқымдасы
Асқабақтар тұқымдасының жалпы сипаттамасы. Асқабақтар тұқымдасына 1 мыңдай түр, 120 туыс жатады. Олар тропикалық және субтропикалық аймақтарда кең таралған өсiмдiктер, қоңыржай климатты облыстарда аздап өседi. Түрлерiнiң шыққан жерi Гималайдың шығыс бөлiгi, Азияның Оңтүстiк шығысы және Оңтүстiк Америка. Түрлерiнiң басым көпшiлiгi өрмелеп, сиректеу ұзын өркендерi арқылы жерге төселiп өсетiн бiржылдық өсiмдiктер. Көп жағайда пальмалардың арасында өседi, сабақтарының сыртын қатты, қалың түктер жауып тұады. Жапырақтары үлкен, бөбешiк жапырақтары болмайды. Жапырақ тақталары жүрек тәрiздi, шеттерi саусақ салалы тiлiмделген, сабаққа кезектесiп орналасады. Қарапайым немесе бұтақталған мұртшалары болады.
Дұрыс гүлдi өсiмдiктер. Гүлдерi 5 мүшелi, әдетте дара жынысты болады. Гүлдерi жапырақтың қолтығында бiреуден немесе бiрнешеуден орналасады. Бiр үйлi немесе екi үйлi өсiмдiктер. Гүл серiгi қосарланған, түп жағынан түтiкке қоңырау тәрiздi бiрiккен. Өзара бiрiккен 5 тостағаншасы, 5 күлте жапыракшасы болады, желектерi ашық-сары түстi. Аталық гүлдерiнде 5 аталық болады, олардың төртеуi екеу-екеуден қосарланып бiрiгедi де, бiреуi бос орналасады. Тозаң қабы екi ұялы. Аналық гүлдерiнде гүл серiктерiнен өзара бiрiккен үш аналығы болады. Төменгi жатынды үш ұялы. Жемiсi жидек тәрiздi-аскабақ жемiс. Мұндай жемiстердiң үлкен болатындығы сонша, кейде олардың салмағы 100 кг астам болады.
Сиректеу жемiсi жидек болып келетiн түрлерi де болады (итжүзiм). Тұқымдары көп, эндоспермi жоқ, тұқым жарнағы жалпақ болып келедi. Гүлдерiнiң формуласын былай жазуға болады:
Аталық гүл: *♂Т(5)К(5)А(2)+(2)+1Ж0; Аналық гүл: : ♀*Т(5) К(5) А0 Ж(3)
Негiзгi туыстарына қияр (огурец – Cucumis), қауын (дыня — Melo), қарбыз (арбуз — Citullus), асқабақ (тыква — Cucurbita) жатады.
Қияр бұтақталмайтын мұртшалары бар бiржылдық өсiмдiк. Гүл түйiнi цилиндр тәрiздi, тiкенектi түктерi болады. Африка мен Азияда таралған 30-дай түрi бар. Көкөнiстiк өсiмдiк ретiнде екпе қиярды (огурец посевной – Сucumis sativus) өсiредi. Жабайы түрi белгiсiз, қазiргi кезде көптеген аудандастырылған сорттары бар.
Қауын бiржылдық өсiмдiк. Қоңыржай климатты аудандарда кең таралған 10 түрi бар. Өркендерi жерге төселiп өседi. Гүл түйiнi сопақтау немесе шар тәрiздi келедi, сыртын түктер жауып тұрады. Екпе қауынды Орта Азия республикалары мен Казакстанда көптеп өсiредi. Қазақстанда қауынның 22 аудандастырылған сорттары егiледi. Олардың үшеуi: «жергiлiктi әңгелек», «шекер-пәлек»554 және «отызкүндiк» сорттары ерте пiседi. Бұл сорттарда өскiн пайда болған уақыттан алғашқы өнiм жиналғанға дейiн 65-80 күн өтедi (көп жағдайда 70-75 күн). Ерте пiсетiн сорттардың жемiстерi ұзақ сақталмайды және тасмалдауға келмейдi. Сондықтан олардың жемiстерiн пiсiсiмен тағам ретiнде пайдаланып отырған жөн. Пiсу уақыты орташа қауындардың 14 сорты аудандастырылған. Олардан алғашқы өнiм 80-95 күнде жиналады (көп жағдайда 85-90 күнде). Кейде пiсу уақыты орташа сорттардың жемiсiнiң толық жетiлуi 100 күнге дейiн созылады. 6 сорты кеш пiсетiн қауындар. Бұлардың жемiстерi 100-115 күнде, кейде одан да кештеу пiседi. Қауынның Қазақстан селекционерлерi шығарған жергiлiктi сортарына мыналар жатады: «Жергiлiктi әңгелек», «Жергiлiктi қара-Гулябы», «Жергiлiктi Сары-Гулябы», «Жергiлiктi торлама».
Қарбыз туысының 3 түрi бар. Бiржылдық және көпжылдық өсiмдiк. Олар Оңтүстiк Африканың Колахара шөлiнде өседi. Кәдiмгi карбыздың көптеген сорттары себiледi. Қоректiк қарбызды малдарды семiрту мақсатында арнайы өсiредi. Қазақстанда қарбыздың 14 сорты аудандастырылған. Қарбыздың құрамындағы 12% дейiн жеңiл қорытылатын қант бар. Сонымен бiрге қарбызда витамин А, В, С болады. Қарбыздан бал алынады, оның құрамында 65% дейiн қант болады.
Асқабақтар туысының өкiлдерi бiржылдық немесе көпжылдық шөптектi өсiмдiктер. Туыстың табиғи жағдайда 18 түрi кездеседi, 5 түрi мәдени жағдайда өсiрiледi. Табиғи түрлерi Мексикада, Гватемалада, Гондураста кездеседi. Iрi асқабақ деп аталынатын түрiн ТМД елдерiнiң европалық бөлiгiнiң орталық аудандарында (Украина) және Приморский аймағында өсiредi. Мускатты асқабактың жемiсiнде 13% қант, 16% крахмал, 25% ақуыз (белок) болады. Пiсiп жетiлген тұқымында 52% дейiн май болады. Қазақстанда асқабақтар тұқымдасынан итжүзiмнiң (преступень — Bryonia) үш түрiн, aтпа қиярдың (бешенный огурец — Ecbollium) бiр түрiн оңтүстiк аудандардан кездестiруге болады. Өз атына сәкес атпа қиярдың жемiсiнде қысымның жоғары болуына байланысты, тұқымдарын сыртқа шашады. Тұқымдастың тағы бiр маңызды өкiлi ожау қабақ (горлянка обыкновенная – Lagenaria vuegaris). Ол Қазақстанда тек мәдени жағдайда өсiрiледi.
Асқабақтар тұқымдасының халық шруашылығындағы маңызы. Бiрiншiден қауын, қарбыз, қияр, асқабақтар диетикалық тағамдар. Екiншiден олардың төртеуi де дәрiлк өсiмдiктер. Шикiзат ретiнде осы өсiмдiктердiң жемiстерiнiң етжендi жұмсағы, тұқымы, шырындары пайдаланылады. Олар әртүрлi ауыруларға ем. Әсiресе қарбыздың несiп айдайтын, өттi тазартатын, iштi жүргiзетiн қасиеттерi бар. Осы қасиеттер қауын, қияр, асқабақтан да тбылады. Сонымен бiрге асқабақтың тұқымы iшек құрт ауыруына бiрден-бiр ем. Iшек – қарынның жұмысын жақсартады және зат алмасуды реттейдi.
Асқабақтар тұқымдасының көпшiлiгiнiң дәнiнде май болады, оны тамаққа да, технекалық мақсаттарда да пайдаланады. Колоцинт және итжүзiм туыстарының түрлерi де дәрiлiк өсiмдiктер болып табылады. Кейбiр түрлерiн сәндiк өсiмдiктер ретiнде өсiредi. Ожау қабақтың жемiсiн ыстық күлге кептiрiп су құятын ыдыс ретiнде пайдаланады.
ОРАМЖАПЫРАҚТАР ТҰҚЫМДАСЫ (семейство капустные — Brassicaceae)
Орамжапырақтар құрлықтардың барлығында, әсiресе қоңыржай және суық климатты аймақтарда кең таралған. Олар тiптен климаты қатал Арктикада кездеседi.Түрлерiнiң саны 3000 – дай болады. Қазақстанда 79 туысы және 300 – дей түрi өседi. Негiзiнен бiр жылдық, екi жылдық және көп жылдық шөптесiн өсiмдiктер. Орамжапырақтар насекомдармен айқас тозаңданады. Көпшiлiгiнiң шiрнелiктерi болады және жағымды иiс шығарады.
Орамжапырақтар тұқымдасына жататын өсiмдiктердiң барлығына тән ортақ белгiлерi бар.
Бұл тұқымдасқа жататын өсiмдiктердiң бәрiнiң гүлдерiнiң құрылысы бiрдей, күлте жапырақшалары крест тәрiздi орналасады. Гүлдерiнiң екi шеңбер түзiп орналасқан, 4 тостағанша жапырақшасы, 4 күлте жапырақшасы болады. Аталығы 6 – ау, оның 2 – уi қысқа және 4 – уi ұзын. Аналығы екi бiрiккен жемiсжапырақшасынан тұрады. Сонымен Орамжапырақтар тұқымдасы гүлiнiң формуласын былай көрсете аламыз:
*♀♂ Т2+2 К4А2+4 Ж(2)
Гүлшоғыры шашақ немесе сыпыртқы тәрiздi. Жемiстерi бұршаққын немесе бұршаққынша, екi жақтауы арқылы қақырап ашылады. Бұршаққыншаларының ұзындығы енiнен 2 – 3 еседен артық болмайды. Орамжапырақтардың жапырақтары сабаққа кезектесiп орналасады немесе тамырдың мойнына жақын жиналып, жертаған түзедi. Тамыр жүйесi кiндiк тамырлы, кейбiр түрлерi тамыр жемiс түзедi.
Орамжапырақтар тұқымдасының күзде гүлдейтiн арамшөп ретiнде кең тараған өкiлiне жабайы шомыр (редькая дикая – Raphanus raphanistrum) жатады.
Бұл өсiмдiктен қос жарнақтылар класына тән белгiлердiң барлығы табылады. Жабайы шомырдың сабағы тiк өсiп, төменгi бөлiгi қалың түктермен қапталады. Жапырағының формасы лира тәрiздi кезектесiп орналасады. Күлте жапырақшаларының түсi сары және құрылысы жағынан капуста гүлдiлер тұқымдасына тән болып келедi. Гүлдерi бiршама үлкен және шашақ гүл шоғырына жиналады. Маусым айында жабайы шомыр егiстiктiң шөп басқан жерлерiнде молынан гүлдейдi. Күзде гүлдеп тұрған өсiмдiктер онша көп болмайды, бiрақ олар алыстан жақсы байқалады.
Жабайы шомырдың жемiсi – бұршаққын, ол көлденең перделерi арқылы, iшiнде бiр – бiрден тұқымдары бар жекелеген бөлiктерге ыдырайды. Жабайы шомырдың өскiндерi келесi жылы көктемде пайда болады.
Жабайы шомырдан басқа тұқымдастың аса кең та
| |  скачать работу |
Қосжарнақтылар класы | 
