ТҰҒЫР МЕН ҒҰМЫР
мызда не күтіп тұрса да, саған бет алдық. Құдай оң сапарын бергей!» Әркімнің көңілінде осы ой.
Бірақ туған елмен сағыныш құшағында келіп қауышуды ешкімнің маңдайына жазбаған екен. Тұтқындарды совет шекарасына жеткізбей, орта жолда Прага қаласында қарсы алып, бірден тергеу ісі басталды. Күткен үміт, дәме – бәрі әдіре қалды. Тұтқындарды 20-15 жылға, ең кем дегенде, 10 жылға соттады. Үш адамға ату жазасын беріпті деген сыбыс тарады. Батыр Борис Иванов деген атпен 10 жылға кесілді. Соты 15-ақ минутқа созылды. Неше жылға соттайтындарын күні бұрын келісіп қойған секілді. Соттың да, прокурордың да бұлардың тағдырына тереңірек үңілуге құлықтары да, уақыттары да жоқ сыңайлы. Жиналыстың тезірек біткенін тілеп, үйлеріне қайтуға асығып отырған адамдарға ұқсайды.
Кейін өзге тұтқындар Батырға «10-ақ жыл алған бағың бар екен» деп, бастарын шайқап, таңырқап, мұны жолы болғыш әлдекімдей көріп жүрді.
Сөйтіп баяғы тұтқындар сол күйінде тұтқын болып қала берді. Тек мекендері ғана өзгерді: бұрын неміс жерінде болса, енді – өз елінде.
Соғыста төгілген қан, концлагерлерде шеккен азап, көрген қорлық, аштық пен ауру – осының бәрі құнсызданған ақшадай мәнін жоғалтып, енді бәрін де қайтадан басынан бастау керек секілді. Оған адам баласының өлшеулі ғұмыры мен күш-жігері жете ме, жетпей ме – ол жағы тек бір құдайға ғана аян. Бірақ оған мән беріп жатқан ешкім жоқ.
Бір кезде бұларды топырлатып батысқа айдаса, енді терезелеріне темір тор салынған, есігіне күзет қойылған, ұзыннан ұзақ шұбатылған тауар пойызымен шығысқа қарай жөнелтті. Қайда апаратыныны да белгісіз. Әйтеуір бітпейтін бір ұзақ жол. Новосибирск, Красноярск артта қалды. Бір тұста Байкал деп шулап жатты, одан кейін Хабаровскіге келдік деді. СССР-дің территориясы мұншалықты үлкен екенін жұрт енді сезгендей болып келеді.
Тек дәрігер Николай ғана өзімен-өзі үнсіз ойға шомып, терезеге қарап, тапжылмай тұрғаны. Кейде әлденеге қуанғандай көзі күлімдеп, дөңгеленіп қалып бара жатқан орман-тоғайға үңіле түседі.
Кенет:
– Менің балалық шағым осы жерлерде өтті, – деді қасында тұрған Батырға жалт бұрылып. – Содан болар табиғатты өлердей жақсы көремін. Орман ішінде жалғыз жүргенді ұнатамын. Жаныңды тазартады, уайым-қайғыңды жеңілдетеді. Тәңірімен тілдескендей боласың.
Николай әр көрініске, болған оқиғаға философия-лық мән бере сөйлейтін ойлы жігіт. Әлдебір қисын-сыз, келеңсіз қылықтарды көрсе, үн-түнсіз басын шайқап салқын жымияр еді. Және сол жымиысында философиялық кекесін жатқандай көрінетін Батырға. Бұрыннан танитын ескі таныстан қалғаны осы. Батырдың саха жігітіне айналған құпиясын да білетін, алғаш ақылдасқанда түсініп қолдаған да осы еді.
Состав алдымен Владивостокқа тоқтады, одан кейін тұтқындарды қаладан ары 70 шақырым жердегі портпен қатарлас тұрған лагерге әкелді.
Сырты балшықпен сыланған ағаш барақтардан тұратын лагердің ішіне тұтқындардың алды топырлап кіре бастағанда Николай Батырды түртіп қалды:
– Көрдің бе ананы? – дейді лагердің қақпасын көрсетіп.
Қақпада: «Бостандыққа барар жол – еңбек» деген жазу тұр екен.
– Есіңе ештеңе түспей ме? – дейді сыбырлап.
Түскенде қандай! Бәрі есінде. Неміс лагерінің қақпасында да осындай жазу тұрған. Ұмытпаса, онда: «Еңбек адамды бостан қылады» деп жазылған болатын. Ешқандай айырмашылық жоқ деуге болады. Жандарынан өтіп бара жатқан конвойшыдан сақтанып Батыр үндемеді.
Лагердегі тұтқындардың құрамы сан-алуан. Ішінде соғыста қолға түскен солдаттар, Германияға қара жұмысқа айдалған қарапайым тұрғындар, эмигранттар, кезінде әйгілі болған ғалым, жазушы, өнер қайраткерлері, саясаткерлер, шет елдік азаматтар, азамат соғысының ардагерлері, олардың балалары, ұры-қары, кісі өлтірген, тонаған баскесерлер, тіпті неміс тұтқындарына дейін бар.
Бір ерекшелігі совет лагерьлерінде негізгі қожайындар – қылмысты топтар секілді. Лагерь басшыларының өздері олардың іс-әрекеттерін елемеуге тырысады. Жұрттың үйінен келген жылы киім-кешегін, азық-түлігін тартып алу, ағаш кесу немесе ағаш тиеу кездерінде апатты жағдай болды деген сылтаумен адам өлтіру олар үшін түкке тұрмайтын шаруа. Қылмысты топтар бірнешеу, әрі бір-бірімен бақас. Әрқайсысы лагерьде өз ықпалдарын жүргізуге тырысады. Қайсы бір топ тым күшейіп кеткен жағдайда қалған топтар бірігіп, қарсы күреске шығады. Қылмыс әлемінде басшы лидерге құлдық ұру қатты дамыған. Оның бұйрығынан артық заң жоқ. Қожайынның тапсырмасы дұрыс болса да, бұрыс болса да, орындалуға тиісті. Лагерьде көптен келе жатқан байырғы тұрғындардың айтуынша мұндағы басшылықтың өзі олармен тығыз байланыста көрінеді. Әлдебір заңсыз сауда-саттық, ортақ пайдалары барға ұқсайды.
Лагерьдегі тіршілікті адами орта деп айту қиын. Үйткені сенімен адам деп ешкім есептеспейді. Мал дейтіндей мал да емессің. Және мал емес екеніңді өзің де жақсы білесің. Бірақ малдың жағдайында өмір сүріп жатқаның ақиқат. Егер сол малдық жағдайға, дәлірек айтқанда, құлдық жағдайға төзімділік білдіріп, үн-түнсіз жүре берсең, оныңмен басшылыққа да, алдыңдағы тамағыңды тартып әкеткен бандитке де ұнайтының анық. Тек біраздан кейін өзіңе ұнаудан қаласың. Баршаның жемі – ездер мен момындар. Сол кезде ішіңдегі адами сана оянып, әлде бір келіспеушілікке, наразылыққа, бүлікшілікке итермелейді. Бәлкім наразылық сезімі жұрттың бәрінде бар шығар, бірақ оны сыртқа шығаруға дәттері шыдамайды. Бір-ақ рет берілетін өмір қымбат.
Николай бір аптадан кейін дәрігер болып ауруханаға орналасты. «Менің бағым – мамандығым. Барлық қатерден осы дәрігерліктің арқасында аман қалып жүрмін. Дүниенің қай түкпіріне барсаң да, дәрігерге қызмет табылады», – деп жүретін.
Барақта жалғыз қалғандай болған Батыр нарда қатар жататын көзілдірікті, тақыр бас Козлов деген үлкен кісімен әңгімелесіп жүрді. Козлов жұрттың айтуына қарағанда, әйгілі ғалым көрінеді. Бірақ аздап жүйке ауруына шалдыққан, әрі жады зақымданған. Батырдың атын ұмытып қалып, қайта-қайта сұрайды, қайта-қайта өзін таныстырады. Ақыры Батырдың аты- жөнін есінде сақтаған кезде өзі туралы әңгіме айта
бастайды. Содан кейін бұған жақындай түсіп, сыбырлай сөйлеп:
– Борис, осы сен неше жылға кесілдің? – дейді.
– Он жылға.
Козлов он жылдың ұзақтығын есептегендей жоғары қарап үнсіз тұрады да:
– Он жыл деген немене жас адамға, – дейді бірдеңені менсінбегендей мұрнын тыжырайтып. – Амандық болса, ертең-ақ өте шығады. Сөз жоқ бостандыққа шығасың. Ал менің сүйегім осында қалады. Маған көп те қалған жоқ. Маңдайға жазылған тағдыр осы болса, құр күйрей бергеннен ол жеңілдемейді. Сондықтан тағдырыңды қабыл алып, онымен мәміліге келу керек. Ал менің мазамды алып жүрген мәселе бұл емес, басқа… – Козлов басқа мәселені айтар алдында жақсылап ойланып алғысы келгендей тағы да үнсіз қалады. – Иә, басқа, – дейді сосын сөзін жалғап. – Ленинградта менің қызым тұрады. Аты – Оля, Ольга Александровна. Сен босағаннан кейін соған барып, менің аманат-сәлемімді жеткіз. Айт, әкеңнің жазығы жоқ деп айт. Жарай ма?
Батыр өзінің Қазақстаннан екенін, ол жақтан Ленинградқа арнайы бара алмай қалуы мүмкін екенін, сондықтан уәде беруге батылы жетпей тұрғанын айтады. Козлов: «А-а, солай ма», – деп түсінген сыңай білдіреді де, кішкенеден кейін әлгі өтінішін қайталап айта бастайды. Ақыры Батыр: «Жарайды, міндетті түрде айтамын», – деп әрең құтылады.
Мінезі тым биязы, интеллигент, мүлде қорғансыз Козловтың көрмеген қорлығы жоқ секілді. Бұзақылар алдындағы тамағын тартып алып, өзін мазақ қылып күн көрсетпейді. Батыр жасы келген үлкен адамға әлгілердің көрсеткен қиянатына шыдай алмай, ара түсем деп өзіне бәле тілеп алғандай болды. Енді олар қайта-қайта тиісіп, Батырдың қыр соңына түсіп алды.
Олар лагерьден 10 шақырым жерде вагонға ағаш тиеу кезінде төбелес ұйымдастырды. Сол күні сүйектен өткендей үскірік аяз болды. Батыр құлақшынының бауын байламай, сыртынан шалмамен орап тастаған болатын. Кенет тәпелтек келген балалау жас жігіт Батырдың бас киімін жұлып алып, тұра қашты. Батыр қуып жетіп, желкеден түйіп жіберген кезде анау етпетінен жығылып, қолындағы құлақшын анандай жерге ұшып кетті. Батыр бас киімін баса киіп, бауын байлап, орынына орала берген болатын, артынан «Біздің адамды сабап жатыр» деген айғай шықты. Өзінің орынына келіп үлгірген Батырдың қасына жалаңдаған үш жігіт жетіп келді. Бөренені Батырмен бірге көтерісіп жүрген грузин жігіті:
– Жігітер, жігіттер, – деді бәтуа сұрағандай екі қолын жоғары көтеріп, – келісімге шақырмын. Не болса да, бейбіт жолмен шешейік. Жарай ма, жігіттер?
– Жоқ, сен араласпа, – деді оған түлкі құлақшын киген қызыл бет жігіт. Өткен жолы Козловтың тамағын тартып алатын бұзақы екенін Батыр танып тұр. – Біз саған тиісіп тұрған жоқпыз. Біздің өз есебіміз бар. Тұрма жолымызда.
Қызыл бет жігіт жеп қоятын адамдай өкіреңдеп жақын келіп, сабайтын адам табылғанына қуанғандай көзі арсыз күлімдеп, Батырдың жүзіне барлай қарады.
Батыр бұлардың бітімге келмейтінін бірден аңғарды. Соғысты көрген, неміс лагерлерінің тозағынан өткен, ажалман талай рет бетпе бет келген қарулы жігіт сын сағатта батыл шешім қабылдау қажет екенін білетін. Тағы бір сөз айтуға оқтала берген бұзақыны аузын ашуға үлгіртпестен шықшыттан сарт еткізіп бір-ақ ұрды. Анау кескен теректей құлап түсті де, өліп қалған адамдай қимылсыз қалды. Қалған екеуі Батырдан дәл мұны күтпеген болу керек, бір-біріне қарап бір сәт абдырағандай болды да, қалталарынан пышақтарын суырып алды. Батыр жерден кеспелтектеу бір таяқты көтеріп, аналардың шабуылын күтпестен тұра ұмтылды. Екі бұзақы бөліне қашып, қайта оралып, енді Батырға екі жақтан жақындай түсті. Батыр қаша жүріп, таяқпен жасқап
| |  скачать работу |
ТҰҒЫР МЕН ҒҰМЫР |
