ТҰҒЫР МЕН ҒҰМЫР
ынау да сондай жағдай болса, онда өте сақ болу керек.
Батыр болған оқиғаны Грузинге (грузин жігітін төңірегі осылай атайтын) айтты. Грузин келесі күні істің шынында да насырға шапқанын, Батырға өздерінің тобына кіргеннен басқа амал қалмағанын жеткізді.
– Ал жақсы, кірейін, – деді Батыр оған ризашылығының жоқтығын үнімен сездіріп. – Сонда сендер мені қайтіп қорғайсыңдар?
– Тобымыздың мүшелерін қорғауды біз қасиетті борышымыз деп есептейміз, – деді Грузин ант беріп тұрғандай даусын көтере. – Бұл – біздің заңымыз. Сен бізге мүше болсаң, біздің талабымызды мойындасаң, онда біз қарсы жақпен келіссөзге шығамыз. Сенің бізге мүше екеніңді, енді саған тиюге болмайтынын айтамыз. Әйтпесе, қанға – қан. Оны олар да жақсы біледі. Бізде әр жаңа мүшеге байырғы мүшелердің бірі кепілдік береді. Саған кепілдікті мен бердім. Енді сен үшін мен жауап беретін боламын.
Батыр бәріне де түсінді. Өмірінің қатерде тұр-ғанын, одан құтылудың бұдан басқа жолы қалмағанын сезіп отыр, бірақ енді ешқашан да түзеуге болмайтын бір қателік жасағалы тұрғандай жүрегі шымырлап сыздай береді.
Грузин бұзақылардың мінез-құлықтарын жақсы білгендіктен, сол түні әлденеден күдіктеніп, орынын айырбастап, Батырдың қасындағы нарға келіп ұйықтады. Келесі күні Батыр оған келісімін берді. Содан бастап ол өзінің заңы, жарғысы, соған негізделген басшылығы бар ұйымдасқан қылмысты топтың заңды мүшесіне айналды. Алғашқыда үйрене алмай, басқа бір жат елге көшкендей әсерде жүрген. Бүкіл тіршілігін саралай келіп, ақыры: «Мен өскен қоғамның қылмысты топтан айырмашылығы қайсы? Үкіметтің жасаған қылмысы мыналардікінен аз болып па? Ендеше қылмысты топтардың қайсында болғаныңда тұрған не бар?» деп, өзінің қабылдаған шешімін заңдастырғандай болды.
Енді Батырда екі бастық бар: біріншісі — лагерь басшылары, екіншісі – қылмысты топтың атаманы. Қылмысты топты жоғарғы дәрежеде ұйымдасқан, тәртібі күшті ұйым деп айту да қиын. Іштерінде бір бірімен атарға оқтары жоқ, дүрдеараз бұзақылар, қанышер баскесерлер, ұры-қары, картақұмарлар, алаяқтар көп. Бәрі тек Қожайынға бағынады. Үйткені одан бәрі қорқады. Ол бәрінен батыл, бәрінен айлакер, бәрінен ақылды деп мойындалған. Көпшілік соның жағында болғандықтан, ол өзіне бағынғысы келмегендердің кез келгенін жазалай алатын.
Қылмысты топтың лагерь басшылығына да ықпалы жоқ емес. Әкімшіліктегі ұсақ-түйек қызметте істейтіндер – санитарлық бөлімнің бастығы, нарядчиктер мен бригадирлердің, күндізгі күзетшілердің біразы, тіпті аспазға дейін осылардың адамдары. Әр жерден түсетін қаражат бар; есірткі сататын, жасырын ағаш сату ісіне қатысатын, лагерьден босап, төңіректе ғана жұмыс істеуге рұқсат алған адамдарын пайдаланып заңсыз тері сату ісімен шұғылданатын, әр түрлі тапсырыстарды орындайтын.
Осындай тірлікпен жылдар жылжып өтіп жатты. Батыр қылмыстық ортада «Якут» деген атқа ие болды. Әншейін қатардағы емес, белгілі белді мүшелерінің бірі деп айтуға болатын. Балалар үйінде жүргенде карта ойынына беріліп, аты шығып жүретін. Мұнда да көп ұзамай белгілі карташылардың қатарына ілікті. Бұзақылардың көбі анда-санда бір соққанда өлген-тірілгеніне қарамайтын мұның ұстамалы ашуынан қаймығатын болды.
Батыр өз бойында әлде бір өзгерістің болғанын сезетін. Қатыгездік, батылдық, айлакерлік, ең қиын сәттерде үрейді жеңе алатын ұстамдылық – осының бәрі қылмыс әлемінен тапқан олжасы. Бастан кешкен қанды оқиғалар тұсында аман қалуына себепші болған құтқарушысы да – осы қасиеттер екенін білетін.
Ең қиыны — жарық дүниеге келгеннен бастап, қанша мейрімсіз болса да, қия алмайтын өткен өміріңмен байланыстырып тұрған бір есікті қайтып ашылмас-тай етіп қатты жапқаның. Батыр мұндай ойларға берілмеуге тырысатын. Үйткені қылмысты топтың ішінде жүргеннен кейін, сен қалай да сол ортаның заңымен өмір сүруге тиістісің. Екіншіден, өзіңді өлімнен құтқарған ортаға сен де белгілі бір дәрежеде қарыздарсың. Ал есіктің ар жағында қалған өмір үшін бұл баяғыда соғыста хабар-ошарсыз жоғалған немесе Москва түбіндегі айқаста ерлікпен қаза тапқан айбынды жауынгер.
Үшіншіден, мұның із-түзсіз жоқ болғанынан адамзат орыны толмастай ештеңе жоғалтпаған шығар. Баяғыда, соғыста немесе неміс лагерінде өліп қалғандардың қатарында кетсе, солардан ештеңесі артық емес еді. Рас, шешесіне деген сағыныштың жүрегінен әлі өшпегенін сезеді. Бірақ ол да жаңағы ашылмайтын есіктің ар жағында қалды. Өкінгенмен ештеңе өзгермейді.
Батырдың өмірінде бұдан кейін де талай ауыр-ауыр оқиғалар болды. Сегіз жыл өткенде амнистияға іліккен. Босағаннан кейін бақылау мерзімінде болып, көрші поселкеге орналасып, шахтада жұмыс істеп жүріп, қылмыстық статьямен 10 жылға, одан кейін 6 жылға сотталды. Бірақ мұның бәрі енді бұл үшін үйреншікті жағдай болып есептелетін. «Якут» есімі қылмыс әлемінде, криминалистика саласында, құқық қорғау органдарында танымал есімдердің біріне айналды. Мүлде басқа жақта болған қылмысты әрекеттерді тергеу кезінде тергеушілер болған оқиғаға мұның қатысы бар жоғын міндетті түрде тексеретін. Бұлардың қатысы жоғы айқындалғаннан кейін барып, басқа версиямен жұмыс істей бастайтын.
Батыр өмірінде екі рет үйленді. Бірінші әйелі, бұл екінші рет 10 жылға сотталғанда, басқа біреуге шығып кетті. Екіншісі баладан қайтыс болды. Одан кейін заңды түрде үйленген жоқ.
Батыр науқастанып бірнеше рет ауруханаға түсті. Тамақ жақпайтын әдет тапты. Алғашқыда асқазаным болар деп ойлаған. Тексеріле келе бауыры ауыратыны анықталды. Емделіп шыққаннан кейін біраз уақыт жақсы болып жүріп, артынан қайтадан жатып қалады. Арақты да, майлы тамақты да қойған секілді, бірақ дертіне дауа табылмады. Дәрінің де неше түрін тапты, шөппен де емделді, әулие-емшіге, сахалар арасындағы шаманға да көрінді, ем қонбады. Аурумен жолдас болған адам өзімен өзі болып, өзге өмірден алыстай беретін секілді. Бір ғана шүкіршілік ететіні – некеге тұрмаған заңсыз әйелінің өзіне деген елгезектігі. Әйелі Светлана – үлпілдеген сары шашты, ептеп баяғы неміс қызы Аннаны еске түсіретін, өзінен 30 жас кіші – жалғызбасты әйелден некесіз туған қыз еді. Батырға қазан ошағына ие болып, тамақ істеп беретін қызметші, ал кедей қызға өзін асырайтын қожайын керек еді. Мұның аудан орталығындағы өзі салған үш бөлмелі үйі оған хан сарайындай болып көрінетін. Қалай болғанда да, Светлана жаман адам болмады. Батырды баладай күтті. Ауру ұзаққа созылды. Осынша күтінумен бесінші жылға аяқ басқанда Батырдың жағдайы күрт төмендеп кетті. Емдеген дәрігер жігіт – өзімен лагерьде бірге болып, осында да бірге қалып қойған украиндық фельдшердің баласы еді. Ештеңені ашып айтпай: «Қолымнан келгеннің бәрін істедім, құр дәрі бере бергеннен ештеңе болмайды. Үйге шығып біраз демалыңыз», – дей береді.
Светлана күйеуінің анық жағдайын білгісі келіп, ауруға жасалған ем мен диагноз жазылған қағазды басқа дәрігерге апарып көрсетуге кеткен. Үйге жылап келді. Қағазды көрген дәрігер, ысқырып жіберіп: «Біткен шаруа. Әрі кетсе, екі ай, әйтпесе, бір-ақ ай», – депті.
Алғашқыда абдырағаны сонша Батыр өзінің жағдайына зер салып, ақыл тоқтатуға шамасы жетпеді. Бәрі де күтпеген шаруадай, аяқ астынан кезіккен кесепаттай бүкіл ой-санасын тығырыққа тіреді. Бірнеше түн ұйқыдан қалды. Әйелі қасына келіп бірдеңе сұраса, оған не айтып тұрғанына өзі түсінбейді. Өзі – бір жақта, ойы – бір жақта.
Бір күні түсіне шешесі кірді. Бұған тура қарамай, тұнжырап тұр. Түрі бір түрлі буалдыр. Осы анам ба, анам емес пе деп күдіктенетін де секілді. Жоқ анасы. Бірақ неге бұған тура қарамайды? Неге сонша жабырқау? Кенет түсінің ішінде түсін жорып: «Апыр-ай, менің күйзелгенім саған да жеткені ме?» деп жылаған күйі оянып кетті.
– Не болды? Не болды? – дей берді әйелі үрейленіп.
– Түсіме анам кірді, – деді Батыр балаша өксіп. Әйелі бұған қосыла жылады.
Батыр жасын тиып, сабырға келгеннен кейін өзінің әлдебір шаң-тозаңнан арылғандай, баяғы бала кездегі пәк сезімдеріне қайтып оралғандай бір күйге түсті. Бойы жеңілдегендей, жүйкесін тоңдырған бір мұз ерігендей сезінді.
Ол енді түсті жиі көре бастады. Бірде өзен жағасында атасының сиырын бағып жүрген баяғы бала кезі түсіне кірді. Кейінгі өмір тіпті жадында жоқ. Мұңсыз, қайғысыз – табиғатты қызықтап өзімен өзі жүр.
Батыр өзінің санаулы күндері қалғанын сезгендей болды. Жүрегін сыздатқан сағынышты бойында қалған болмашы адами қасиеттерінің соңғы тұяқ серпері деп ұқты.
Ақыры санасына бір ғажап ой келді. Ол – елге жету, барлық күнә мен қылмысын мойындап, ағынан жарылу, сөйтіп ең соңғы мауқын басып, туған жердің топырағын жастанып мәңгі ұйқыға кету. Осылай істесе, өлімнің қорқынышы да жеңілдеп, әлде бір мағынаға ие болатындай көрінді. Бұл ойының өзіне ұнағаны сонша, осыны баяғыдан бері неге ойламағам деп өкінді. Ойына тағы да ой қосылды. Әйелі Светлананы мұнымен бақытты болды деп айту қиын. Жас айырмашылығы өте үлкен. Жаман адам емес екеніне көзі жетті. Ендеше жақсы адам бақытына жетсін. Теңін тапсын. Үйді соған қалдырады. Хат жазып, бәрін түсіндіріп кетеді.
Батыр осы шешімге түбегейлі тоқтап, іске кірісті. Светлананы таң қалдырып, онымен асығыс некеге тұрды. Содан кейін Москваға барып қаралып келмек болып, пойызға билет алды. Қайтып келетін адамдай әйеліне ұсақ түйек шаруалар тапсырды. Әйелінің «Өте әлсізсің ғой, мен бірге барайын» деген сөзін тыңдамады. «Ол жақта да таныстар бар» дегенді сылтау етті.
Москваға келген соң, әйеліне: «Мені іздеп әуре болма. Өмірің алда. Теңіңді тап. Үйді саған қалдырдым, ие бол. Саған ризамын» деген мазмұнда хат жазды. Содан кейін қу жанын сүйретіп, туған елге бет түзеді.
Қазақ жерінің бір қиыр шетіндегі шағын поселкеде жеті түнде шамы сөнбеген жалғыз үйдің ішінде Сәлімгерей ақсақалға әңгіме айтып отырған жолаушыны
| |  скачать работу |
ТҰҒЫР МЕН ҒҰМЫР | 
