Зиянкестердің морфологиялық сипаттамасы
Другие рефераты
Май шығыс шартылдауықтары Melolontha hippocastani F. (1-сурет) Әр түрлі сүрек, бұтақтық және шөптік өсімдіктерді бұзатын көпулы зиянкес. Денесінің ұзындығы 20-29 мм. Түске бояу тiптi құбылмалы. Өзi айқын айырмашылық белгi пигидия формасы және түс болып табылады: қара, қысқа, ұрғашысында тек қана тар шашақты , еркекте – аяғында ептеген дөңгелек кеңейтілген. Жыныс айырмашылықтары қарынның аяқтауынан басқа ұрғашының алдынғы аяқтарының сирағының тістілігінде және мұрт пластинкаларының санында: еркекте ұрғашыға қарағанда 7 мүшелі және шамамен екі есе үлкен, ұрғашыда 6 пластинка.
Оның дернәсілдері топырақта тамырмен қоректеніп жатады. Дәрнәсілдер құмды, сор және жеңіл саздақ топырақтарындағы қарағай дақылдарына және табиғи өскіндерге едәуір көп зиянын тигізеді. СССр-дің европалық жағында, Батыс және Шығыс Сібірде кең таралған. Шартылдауықтар ұрпақтануы солтүстіктегі ашық жерлер және сирек отырғызылған жерлерде – бесжылдық, оңтүстікке қарай ашық жерлердің орманды-дала жерлерінде және орман асты жерлерде – бес-төртжылдық, оңтүстікте шартылдауық әдетте орман асты жерлерінде төрт жыл өмір сүреді.
Қоңыздар топырақта қыстайды. Топырақтан сәуірдің аяғы мен мамыр айларында ұшып шығады. Қоңыздар кешке емен, қайың және басқа да жапырақтармен қоректену үшін ұшады. 3-4 км қашықтықта ұша алады. Жұмыртқаларын 10-30 см тереңдікте 20-30 шт үйіп тастайды. Жұмыртқаның дамуы 3-4 жылға созылады. Жаңа туған дернәсілдер топырақта қуыршаққа айналғанша 3-4 жыл жатады.
Жас дернәсілдер жұқа қабықтармен және аздап қарашірікпен, өсе келе – оларды кеміре отырып немесе үлкен жаралар жасай отырып, үлкендеу тамырлармен қоректенеді. Жаз кезінде дернәсілдер топырақтың үстіңгі қабатында 10-30 см тереңдікте жатады. Тамыздың аяғы мен қыркүйек айларында олар 70-120 см тереңдікке дейін төмен түседі, осынде қысты өткізіп 0,7°С суыққа төзеді. Дернәсілдер соңғы дамуында маусымның ортасында сопақ үңгірлер (ұйықтайтын жер) жасайды да, осында қуыршаққа айналады (2-сурет). 1-2 айдан кейін (тамыз-қыркүйекте) жаңа қоңыздар туып, осы жерде қыстайды. Қоңыздар топырақтан келесі жылдың көктемінде ұшып шығады. Шығыстық май қоңыздарының ұшып шығуы жыл сайын болады, дегенмен бұл 4-5 жылда көп болады.
Батыстық май шартылдауығы — Melolontha melolоntha L. (3-сурет) ірі қоңыз, шамамен 23-31 мм ұзындығымен, қуатты дөңес денесімен. Негізгі түсі қара, қанат үсті, аяқтары және мұртшалары, щупиктері және пигидилері ақшыл қоңыр түсті. Ерекшелігі, түсі өзгеруі мүмкін. Алдынғы арқасынан созылған кішкентай басы, шеттерінен қалың ақшыл қоңыр түктермен жабылған. Басында веер тәрізді орналасқан мұртшалары бар. Қоңыр қанат үстілерінде төрт төртен қабырғалары болады. Қарынның шеттерінде ақ үш бұрышты дақтар жақсы көрінеді.
Дернәсілдері топырақ астында өсімдіктердің тамырын бұзып жатқан көпулы зиянкестер. СССР-дің батыс және оңтүстік батысынан Псков–Смоленск–Харьков–Ставрополь жолағында көп тараған. Ауылшаруашылық дақылдарына дернәсілдері зиянын тигізетін ашық селдір топырақты мекендейді. Орман кескіндерін отырғызу барызында прогалин және орман астына аз шоғырланған май шартылдауығы табиғи жаңару мен орман дақылдарына зияны тиеді. 3-5 жыл ағымында дамиды.
Қоңыздар топырақта қыстайды. Көктемде шығыстық қоңыздарға қарағанда, екі жұмаға ке ұшып шығады. Бұл мезгілде олар орман шошақтарына, бақтарға, парктерге, жеке тұрған ағаштарға бағытталады. Орман ағаштарының ішіндегі қореккөз – емен ағашы. Биология бойынша шығыс май шартылдауықтарымен ұқсас.
Шартылдауығының жұмыртқалары сопақ, түсі кіршен ақ, көлемі шамамен 3х2 мм болады. Дернәсілдері етті, сары- ақшылдау, пішіні «С» әрпі тәріздес. (4-сурет). Басы қоңырлау төртмүшелi мұрттар және күштi жақтармен. 3 қос кеуде аяқтары болады. Қарын 10 сегменттерден тұрады, екi соңғы олардың iшiнен шомбал. Екi соңғы сегментте 22-30 қыл болатын екi параллел ұзына бойына қатарлары бар. Дернәсілдердің үш жасы болады, бас камераларының ендерімен ерешеленеді. (бірінші жас = 2,5 мм, екінші жас = 4 мм, үшінші жас= 6 мм). Қуыршағы бос, сарылау болып келеді.
Маусымдық шартылдауық Rhizotrogus solstitialis. Қоңызы қарамұтр тұқымдастарынан (Lamellicornia s. Scarabaeidae), (Melolonthidae) шартылдауық немесе шартылдауық емес топтарына жатады.
Маусым щартылдауығы қара- қоңырлау түсті; кеуде қалқандарының жиегі, мұртшалары және аяқтары сары-қызылдау; қанаттарының үсті ақшыл- сары, жылтыр 4 дөңес ұзына бойына сызықтары бар; кеудесі қалың, ұзын жұмсақ ақшыл талшықтармен жабулы; қарыны қысқа ақшыл талшықтармен, олар шеттерінде 3 бұрышты дақтарды құрайды (5- сурет).
Қоңыздары күндіз жерде тығылады. Олар әр түрлі ағаштардың жапырақтарымен қоректенеді. Ұрғашысы топырақта 20-30 жұмыртқасын салады. Дернәсілдері май қоңызының дернәсілдеріне ұқсас, бірақ өлшемдері бойынша кіші және аяқтары жіңішкелеу және табандарда ұзын тырнақтары бар; ақырғы үш тыныс алу тесіктері басқаларға қарағанда кішірек; артқы тесігі үш сәулелі жұлдыз тәрізді; қарынның ақырғы сегменті соңында қармақ тәрізді үлкен желілермен жабылған; оның түсі ақшыл сары.
Көпулы. Оның дернәсілдері әр түрлі өсімдік тамырларымен қоректеніп, топырақ астында өмір сүреді. СССР-дің европалық территориясында көптеп кездеседі, Кавказ, Сібір, және Орта Азияда. Оңтүстік жақтарда ұрпағы – 2, ал солтүстік жақта ұрпағы – жыл дамиды.
Дернәсілдер әр түрлі жаста қыстайды. Қоңыздар маусым айында күн батқасын кешке ұшып жүреді, ал күндіз топырақ астында тығылып жатады. Жұмыртқаларын жердің тыңайма егіндіктеріне және көпжылдық көп отырғызатын жерлерге қалдырады. Дернәсілдер бір айдан кейін туады, екі рет қыстайды және мамыр айында 20-30 см тереңдікте қуыршақтанады. Орман шаруашылығында маусымдық шартылдауықтар негізінен тәлімбақтар мен топырақты күтімі аз болғандағы қарағай дақылдарын қайта отырғызатын жерлерде болады.
Шілделік, мәрмәр немесе сұр шартылдауық – Polyphylla fullo L. Әр түрлі орман және сүрек жемісұрығының таужыныстарын, сонымен қатар жеміс ағашы мен дала дақылдарына зиянын түсіреді. СССР-дің оңтүстік европа бөлігінде кездеседі. Әсіресе, днепр, анап және дон құмы аумағында, қарағай дақылдары мен жеміс ағаштарына зиянын тигізеді. Ұрпақтануы – үш-төрт жылдық.
Әр түрлі жастағы дернәсілдер топырақтың 1 м және одан терең жерлерінде қыстайды. Маусым айында 30-60 см тереңдікте қуыршақтанады. Қуыршақтану кезеңі 3 жұмаға созылады. Қоңыздардың ұшуы мен жұмыртқа басуы маусымның соңынан тамыздың басына дейін өтеді. Осы уақытта қоңыздар жеке тұрған қарағайлар мен өскіншек қарағайлардың басына шығып алып, қарағай қылқанжапырақтарымен қоректенеді. Аналықтары жұмыртқаларды топыраққа бір-бірінен бірнеше сантиметрге алшақ 15-30 см тереңдікке көмеді. Аналығы 30-40 жұмыртқаға дейін туады. Жұмыртқаның дамуы 4-6 аптаға созылады. Дернәсілдері шілде-тамыз айларында туады, бірінші кезде қарашірік пен әр түрлі өсімдіктердің жұқа қабыршақтарымен қоректенеді. Дернәсілдер өсе келе, қарағайлардың, жемісұрықты ағаштар мен жеміс ағаштарының үлкендеу тамырларын кеміріп өлтіреді.
Түкті сұр шартылдауық – Anoxia pilosa F. (7 сур.,8). Қарағай мен басқа да жемісұрығы мен жас отырғызылған өсімдіктерге, сонымен қатар сүрек таужыныстары жемісұрығы мен жеміс ағаштарына зиян келтіреді. СССР-дің европалық бөлігіндегі оңтүстік орман даласы мен далалық аумақтарда Қырым, Кавказда көп тараған. Ұрықтануы үшжылдық.
Әр түрлі жастағы дернәсілдер топырақтың 50-110 см тереңдігінде қыстайды. 3-жылдық қыстақтан кейін мамыр айында 10-30 см тереңдікте қуыршақтанады. Қоңыздар маусымда пайда болады. Қосымша тамақтанбайды. Топыраққа 2-8 шт үйіп жұмыртқалайды. Дернәсілдері 2-3 аптадан кейін туып, тамырмен қоректенеді. Ең үлкен зияны құмдынығайту дақылдарына, әсіресе, қарағайға зияны көп тиеді.
Тәлімбақтар мен орман дақылдары бар аумақтарды дернәсілдерден тазартады. Ол үшін оны жақсылап бірнеше рет инсектицид уымен араластыра отырып шығарады.
Сәуір шыртылдауықтары немесе сарғыш тамыркеміргіші (шартылдауық) – Rhizotrogus aequinoctialis Hrbst. (7 сур., 9). Тыңайма егінділері және қара топырақ пен қоңыр топырақты жерлерде емен, үйеңкі, шаған мен басқа да жапырақты таужыныстарына зиян келтіреді. СССР-дің европаның далалы бөліктерінде, Қырым, Кавказ және Кавказдың арғы жағында кең тараған. Ұрықтануы үшжылдық.
Қоңыз бен дернәсіл екі рет қыстайды. Көктемде туған қоңыздардың ұшуы сәуір мен мамырда өтеді. Қосымша тамақтанбайды. Топыраққа жұмыртқалайды, 2 аптадай уақытта дамиды. Аналығының ұрықтығы 28 жұмыртқаға дейін жетеді. Дернәсілдері мамырдың соңында пайда болады. Тамырлармен қоректенеді және жас отырғызылған орманға, әсіресе, қайта өңделген жерлерге тисе алмайды. 2 рет қыстап шыққан дернәсілдер тамызда қуыршақтанады, тамыз аяғында – қыркүйекте қоңыздар туады, топырақта қыстап, тек көктемде ғана шығады.
Кәдімгі немесе жазғы тамыркеміргіштері (шартылдауықтар) – Rhizotrogus aestivus Ol. Әр түрлі сүрек екпе көшеттері мен тікпе көшеттерге, жағалық шағыл құмындағы қарағай. Далада, СССР-дің оңтүстік орманды бөліктерінде, Қырымда, Кавказда кездеседі. Ұрықтануы үшжылдық. Қоңыз бен дернәсіл екі рет қыстайды. Өмір сүру салты сәуірлік тамыркеміргіштеріне ұқсас.
Ақ шартылдауықтар – Polyphylla alba Pall. Таужыныс бақтары мен қорғаныш (дала) орманын өсірудің зиянкестері. СССР-дің европалық оңтүстік-шығыс бөлігінде, Қазақстан мен Орта Азияның орта шенінде, құрғақ дала мен жартылай шөлдің құмды топырағында кездеседі. Ұрықтануы үшжылдық.
Топырақта дернәсілдер қыстайды. 3 жылдық қыстаудан кейін олар қуыршақтанады. Қоңыздардың ұшуы мен жұмыртқалауы – маусым-ш
| |  скачать работу |
Другие рефераты
| 
